II.1. Przyroda polskich wód śródlądowych i ekosystemów związanych z wodami

II.2. Bałtyk i jego polski fragment

II.3. Mokra Natura – hydrogeniczne obszary Natura 2000 w Polsce

II.4. Potrzeby wodne wybranych siedlisk przyrodniczych i gatunków

II.5. Dotychczasowe zniszczenia oraz obecne i przyszłe zagrożenia dla przyrody wód

II.1. Przyroda polskich wód śródlądowych i ekosystemów związanych z wodami

Poniżej przedstawiono syntetyczne informacje o związanych z polskimi wodami wartościach przyrodniczych. Zestawiono je według 10 dorzeczy, których przynajmniej fragmenty znajdują się na terytorium naszego kraju (Odry, Wisły, Dunaju, Dniestru, Niemna, Pregoły i Łaby oraz niewielkich rzek: Jarftu i Świeżej na pograniczu Polski z obwodem kaliningradzkim i Uckeru na pograniczu polsko-niemieckim). Szczególną uwagę zwrócono na gatunki i siedliska przyrodnicze uznane za ważne dla Unii Europejskiej i będące podstawą wyznaczania obszarów Natura 2000. Zestawienie opracowano na podstawie prognoz oddziaływania na środowisko wykonanych w 2009 r. dla projektów planów gospodarowania wodami w wymienionych dorzeczach.

 

Dorzecze Odry

ROŚLINNOŚĆ, W TYM WODNA I ZWIĄZANA Z WODAMI: Ze względu na wielkość dorzecza, roślinność jest bardzo silnie zróżnicowana.

W strefie górskiej, obejmującej głównie Sudety, znamienna jest słabo rozwinięta i zachowana roślinność związana z ciekami. Bardzo ubogie są zasoby roślinności na kamieńcach rzek. Niewielkie są też zasoby olszynek górskich. Natomiast w niższych położeniach górskich nad ciekami wykształcają się łęgi jesionowe Carici remotae-Fraxinetum. Wiele rzek ma charakter rzek włosienicznikowych.

W strefie wyżyn i pasa nizin środkowej Polski roślinność związana z wodami to gównie łęgi olszowo-jesionowe oraz błonia i łąki zalewowe w dolinach rzecznych, a także niskie torfowiska przyrzeczne i roślinność szuwarowa; fragmentami także szuwary i łąki trzęślicowe. Dla dorzecza charakterystyczne jest liczne występowanie łęgów wiązowo-jesionowych w dolinach rzecznych, silnie zagrożonych zanikiem zalewów i w konsekwencji przekształcających się w grądy. Mniej niż nad Wisłą jest natomiast łęgów topolowych.

Unikatowe skupienie ekosystemów związanych z wodą gromadzi Pomorze. Bardzo liczne są tu torfowiska różnych typów – od torfowisk wysokich typu bałtyckiego, przez torfowiska przejściowe i nakredowe, po zasilane wodami podziemnymi torfowiska soligeniczne. Unikatowe są rzeki Pomorza i Pojezierza Pomorskiego, wiele z nich to rzeki włosienicznikowe.

W młodoglacjalnej części dorzecza występują jeziora różnych typów, w tym mezotroficzne jeziora ramieniowe, jeziorka dystroficzne oraz (na Pomorzu) oligotroficzne jeziora lobeliowe.

FLORA, W TYM SPECYFIKA FLORY WODNEJ I ZWIĄZANEJ Z WODAMI: Dorzecze Odry jest lepszą, niż dorzecze Wisły, ostoją zagrożonych gatunków roślin o subaltantyckim typie zasięgu. W tym dorzeczu znajduje się cała polska populacja gałuszki kulecznicy Pilularia globulifera (gatunek z Czerwonej Księgi), zdecydowana większość populacji zagrożonych nadwodników (Elatine spp), cała populacja brzeżycy (Corrigiola litoralis). Liczne Ostoje Roślinne IPA¹.

ISTOTNE WARTOŚCI PRZYRODNICZE ZWIĄZANE Z WODAMI:

• jedne z najwybitniejszych w Europie zasoby dębowo-wiązowych lasów łęgowych (siedlisko przyrodnicze 91F0), z typową fauną (dzięcioł średni)
• wyłączne w Polsce występowanie lasów łęgowych typu Astrantio-Fraxinetum
• wybitne skupienie rzek włosienicznikowych (siedlisko przyrodnicze 3260), od Sudetów po Pomorze (to dorzecze skupia główne zasoby w Polsce)
• centrum występowania łąk selernicowych (siedlisko przyrodnicze 6440)
• cała polska populacja selerów błotnych (Apium repens – gatunek Natura 2000), Pililaria globulifera (gatunek z Czerwonej Księgi), Montia fontana (roślina z Czerwonej Księgi), Ranunculus penicillatum (gatunek z Czerwonej Księgi), Corrigliola litoralis (gatunek z Czerwonej Księgi), Eleocharis multicaulis (gatunek z Czerwonej Księgi)
• większość polskiej populacji zagrożonych gatunków nadwodników (Elatine alsinastrum, Elatine triandra, Elatine hydropiper, Elatine hexandra), grzybieńczyka wodnego Nymphoides peltasta
• większość aktualnie żyjącej populacji kotewki orzecha wodnego Trapa natans (gł. starorzecza Odry)
• ichtiofauna szczególnie w systemie rzeczny Drawy – unikatowo zachowana w Polsce (troć jeziorowa, certa, silne populacje pstrąga, lipienia, głowacza białopletwego; prowadzona restytucja jesiotra ostronosego (Accipenser oxyrrhychus)
• populacje certy w systemie Drawy (forma jeziorno-rzeczna) oraz w Nysie Łużyckiej, Bobrze i Baryczy (anadromiczna)
• na Pomorzu ważne „rzeki łososiowe” (w tym Parsęta – najlepiej zachowana spośród nich)
• estuarium Odry – Zalew Szczeciński
• na Pomorzu w tym dorzeczu znajduje się (mniejsza) część skupienia jezior lobeliowych (3110), a także b. ważne skupienia siedlisk torfowiskowych – 7110, 7120, 7140, 7230, 316
• ciągi obszarów Natura 2000 w dolinach rzecznych

 

Dorzecze Wisły

ROŚLINNOŚĆ, W TYM WODNA I ZWIĄZANA Z WODAMI: Ze względu na wielkość dorzecza, roślinność jest bardzo silnie zróżnicowana.

W strefie górskiej, obejmującej głównie Karpaty, znamienna jest specyficzna roślinność związana z ciekami. Nad kilkoma rzekami, zwłaszcza w dorzeczu Dunajca (Białka, Biała Tarnowska, Dunajec, Kamienica Gorczańska, Kamienica Sądecka) doskonale wykształciły i zachowały się zasoby kamieńców nadrzecznych. Obfite są też zasoby olszynek górskich z olszą szarą.

W strefie wyżyn i pasa nizin środkowej Polski roślinność związana z wodami to gównie łęgi olszowo-jesionowe i łęgi wierzbowe oraz błonia i łąki zalewowe w dolinach rzecznych, a także niskie torfowiska przyrzeczne i roślinność szuwarowa; fragmentami także szuwary i łąki trzęślicowe; te ostatnie szczególnie liczne są we wschodniej części dorzecza.

Dla dorzecza charakterystyczne jest liczniejsze występowanie łęgów wierzbowych w dolinach rzecznych. Mniej niż nad Odrą jest natomiast łęgów jesionowo-wiązowych.

Unikatową roślinność torfowiskową mają doliny Narwi i Biebrzy, nad tą ostatnią są największe w Europie torfowiska soligeniczne. Mniejsze, ale jedne z najlepiej w Europie zachowanych torfowisk tego typu wykształciły się nad dopływem Biebrzy – Rospudą.

Unikatowe skupienie ekosystemów związanych z wodą gromadzi leżąca w dorzeczu Wisły część Pomorza oraz Pojezierza Mazurskiego. Bardzo liczne są tu torfowiska różnych typów – od torfowisk wysokich typu bałtyckiego, przez torfowiska przejściowe i nakredowe, po zasilane wodami podziemnymi torfowiska soligeniczne. Unikatowe są rzeki Pomorza i Pojezierza Mazurskiego. Wschodni kres występowania osiągają tu rzeki wlosienicznikowe.

W młodoglacjalnej części dorzecza występują jeziora różnych typów, w tym mezotroficzne jeziora ramieniowe, jeziorka dystroficzne oraz (na Pomorzu) oligotroficzne jeziora lobeliowe.

FLORA, W TYM SPECYFIKA FLORY WODNEJ I ZWIĄZANEJ Z WODAMI: W tym dorzeczu znajduje się całość obecnej populacji marsylii czterolistnej (i potencjalne obiekty do jej reintrodukcji). Liczne Ostoje Roślinne IPA – na szczególne podkreślenie zasługują związane z rzekami ostoje Nadbużańska, Dolina Biebrzy, Przełom Wisły w Małopolsce, Ostoja Nidziańska, Dolina Górnej Wisły.

ISTOTNE WARTOŚCI PRZYRODNICZE ZWIĄZANE Z WODAMI:

• wybitny w skali Europy przykład Wisły jako „rzeki roztokowej”, z procesem tworzenia się łach – znaczenie łach dla ptaków i związana z Wisłą ornitofauna
• w górnej części dorzecza rzeki karpackie z siedliskami kamieńcowymi (siedliska przyrodnicze 3220, 3230, 3240 – szczególnie Białka, Biała Tarnowiska, Dunajec, Ochotnica, Kamienica Gorczańska i Kamienica Sądecka
• „ostatnie nie uregulowane duże rzeki Europy” (Wisła, Bug)
• duże zasoby łęgów wierzbowych Salicetum albae-fragilis (siedlisko przyrodnicze 91E0)
• główne polskie zasoby zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych
• rozległe naturalne doliny rzeczne z torfowiskami o wybitnych walorach ornitologicznych (Biebrza, Narew, Bug, Wisła, Dolny Wieprz)
• w rzekach karpackich zasadnicza większość polskiej populacji brzanki (gatunek Natura 2000)
• na nizinach jedyne niżowe stanowiska brzanki (rzeka Wierzyca na Pomorzu)
• w Sanie i dopływach całość polskiej populacji kiełbia Kesslera – gatunek Natura 2000
• silne populacje kozy, piskorza, strzebli błotnej (gatunki Natura 2000), świnki, piekielnicy (inne gatunki zagrożone)
• prowadzona restytucja jesiotra ostronosego (Accipenser oxyrrhychus) w Drwęcy
• realizowany projekt reintrodukcji łososia w całym systemie rzecznym – wymaga odtworzenia i zachowania ciągłości ekologicznej
• na Pomorzu ważne „rzeki łososiowe”
• populacje certy w Drwęcy i w rzekach podkarpackich
• troć jeziorowa w systemie jeziora Wdzydze i Brdy
• estuarium Wisły
• na Pojezierzu Pomorskim i Mazurskim w tym dorzeczu znajduje się główna część skupienia jezior lobeliowych (3110), a także b. ważne skupienia siedlisk torfowiskowych – 7110, 7120, 7140, 7230, 3160
• większość polskich zasobów Salix lapponum, Salix myrtilloides, Polemonium coeruleum, Pinguicula vulgaris, Carex chordorrhiza (torfowiska) Nymphaea candida (jeziorka dystroficzne), Cyperus flavescens (brzegi rzek)
• ciągi obszarów Natura 2000 w dolinach rzecznych
• prawie wszystkie rzeki górnej części dorzecza (Karpat i Pogórza) zaproponowane jako potencjalne obszary Natura 2000

 

Dorzecze Łaby (Izera + Dzika Orlica)

Dorzecze w granicach Polski obejmuje Dolinę Izery, zach. część Kotliny Kłodzkiej (okolice Kudowy) i dolinę Dzikiej Orlicy w Sudetach.

ROŚLINNOŚĆ, W TYM WODNA I ZWIĄZANA Z WODAMI: Roślinność dorzecza zróżnicowana, typowa dla półnaturalnych krajobrazów górskich. W części izerskiej dominacja sztucznych świerczyn, ale miejscami występuje klimatycznie uwarunkowania forma boru górnoreglowego, czasem zatorfionego. W Kotlinie Kłodzkiej i Górach Orlickich mozaika lasów (gł. sztuczne świerczyny) i półnaturalnej roślinności łąkowej. Specyfiką jest wysoka, jak na teren górski, powierzchnia torfowisk, wśród których występują:

• torfowiska różnych typów, w tym duże i dobrze zachowane torfowiska wysokie w Dolinie Izery i w Górach Izerskich, z roślinnością torfowiskową, torfowiskowymi zaroślami kosodrzewiny, borami i świerczynami bagiennymi
• duże wysokie Torfowisko Pod Zieleńcem w Górach Orlickich, z roślinnością torfowiskową oraz borami i świerczynami bagiennymi
• torfowiska soligeniczne w Dolinie Orlicy i Kotlinie Kłodzkiej, o charakterze kwaśnych lub neutralnych, rzadziej wapiennych młak na wysiękach, często w kompleksach z łąkami

Nad rzekami, szczególnie nad Dziką Orlicą, występują najlepiej w polskich Sudetach wykształcone lasy lęgowe w typie górskich olszyn olszy szarej. Same rzeki mają miejscami charakter sudeckich rzek włosienicznikowych.

FLORA, W TYM SPECYFIKA FLORY WODNEJ I ZWIĄZANEJ Z WODAMI: To dorzecze skupia główne polskie zasoby brzozy karłowatej Betula nana (na torfowiskach w Górach Izerskich i Orlickich). Fragmenty Ostoi Roślinnych IPA – Karkonosze i Góry Izerskie, Góry Stolowe.

ISTOTNE WARTOŚCI PRZYRODNICZE ZWIĄZANE Z WODAMI:

• unikatowe „od wody zależne” ekosystemy torfowisk sudeckich, zarówno w Górach Izerskich jak i Orlickich
• górskie lasy łęgowe nad Dziką Orlicą – najlepiej zachowane w Sudetach
• silne populacje głowacza białopłetwego, minoga strumieniowego (gatunki Natura 2000), strzebli potokowej
• rzeki praktycznie w całości w obszarach Natura 2000

 

Dorzecze Dunaju

Dorzecze w granicach Polski obejmuje 3 enklawy: w Masywie Śnieżnika w Sudetach (o minimalnej powierzchni), dolinę Czadeczki w Beskidzie Żywieckim (okolice Istebnej) oraz zlewnię Czarnej Orawy na Orawie i południowych stokach Pasma Babiogórskiego.

ROŚLINNOŚĆ, W TYM WODNA I ZWIĄZANA Z WODAMI: Roślinność zdominowana jest przez bory świerkowe. Unikatem jest liczne występowanie w obu enklawach beskidzkich interesującego ekosystemu torfowiskow-leśnego: górskich świerczyn na torfie. Jest to „locus classicus” tego zbiorowiska roślinnego. W części orawskiej, unikatem jest kompleks olbrzymich torfowisk wysokich (roślinność torfowiskowa – choć częściowo zniszczona) i bory bagienne) na wododziale oddzielającym od dorzecza Wisły. Nad Czarną Orawą są także dobrze zachowane łęgowe olszynki górskie i średnio wykształcone kamieńce.

FLORA, W TYM SPECYFIKA FLORY WODNEJ I ZWIĄZANEJ Z WODAMI: Brak danych o specyficznych elementach flory, choć lokalną specyfikę ma flora roślin naczyniowych i mchów związana z torfowiskami i świerczynami na torfie. Ostoja Roślinna IPA Torfowiska Orawsko-Nowotarskie.

ISTOTNE WARTOŚCI PRZYRODNICZE ZWIĄZANE Z WODAMI:

• jedyne naturalne siedliska głowacicy (lecz w naturalnym polskim zasięgu wyginęła)
• do niedawna czarnomorska forma certy Vimba vimba carinata, ale wyginęła
• populacja kozy złotej bałkańskiej Sabanejewia aurata balcanica, ale na granicy wyginięcia
• populacja minoga ukraińskiego podgatunek Vladykowa Eudontomyzon mariae vladykowi, na pograniczu wyginięcia
• czarnomorska forma pstrąga potokowego Salmo trutta labrax m. fario
• bardzo silny ubytek ichtiofauny
• unikatowe Torfowiska Orawsko-Nowotarskie (kompleks podgórskich torfowisk wysokich)
• na wododziale enklawy sudeckiej małe lecz cenne torfowisko wysokie pod Śnieżnikiem
• liczne występowanie górskiej świerczyny na torfie
• łęgi i kamieńce nad Czarną Orawą i potokiem Bembeńskie
• rzeki prawie w całości w obszarach Natura 2000

 

Dorzecze Dniestru

Dorzecze w granicach Polski obejmuje fragment zlewni Strwiąża (okolice Ustrzyk Dolnych).

ROŚLINNOŚĆ, W TYM WODNA I ZWIĄZANA Z WODAMI: Roślinność typowa dla gór rusztowych – grzbiety pokryte buczynami, doliny – kompleksem łąk i pól. Nad rzekami zachowane fragmenty łęgowych olszyn górskich i niewielkie fragmenty słabo wykształconych zbiorowisk kamieńcowych.

FLORA, W TYM SPECYFIKA FLORY WODNEJ I ZWIĄZANEJ Z WODAMI: Brak danych o specyficznych elementach flory, choć lokalną specyfikę ma flora roślin naczyniowych i mchów związana z torfowiskami i świerczynami na torfie.

ISTOTNE WARTOŚCI PRZYRODNICZE ZWIĄZANE Z WODAMI:

• zasoby minoga ukraińskiego Eudontomyzon mariae (gatunek Natura 2000) w systemie Strwiąża
• występowanie piekielnicy wschodniej Alburnoides bipuctatus rossicus i kozy złotej bałkańskiej Sabanejewia aurata balcanica
• unikatowy górski kompleks torfowisk Moczary, z borem bagiennym, torfowiskami soligenicznymi silną populacją poczwarówki zwężonej
• rzeki prawie w całości w obszarach Natura 2000

 

Dorzecze Niemna

Dorzecze w granicach Polski obejmuje 2 części różniące się charakterem:

a. Pojezierze Suwalskie, o charakterze bardzo zróżnicowanego krajobrazu młodoglacjalnego, o wysokiej jeziorności, bogatego także w drobne, rozproszone torfowiska

b. fragment zlewni Świsłoczy, praktycznie pozbawiony jezior, o stosunkowo mało zróżnicowanym krajobrazie, obejmujący wschodni skraj Puszczy Knyszyńskiej i jej wschodnie przedpole

ROŚLINNOŚĆ, W TYM WODNA I ZWIĄZANA Z WODAMI: W części (a) roślinność jest drobnoziarnistą mozaiką różnych ekosystemów. Występuje tu praktycznie cały zestaw polskich zbiorowisk roślinnych związanych z torfowiskami soligenicznymi, źródliskowymi topogenicznymi i ombrogenicznymi, a także szeroki zestaw ramieniowych zbiorowisk roślinności jeziornej. Różnorodność zbiorowisk roślinnych jezior i torfowisk należy do najwyższych w Polsce. Wschodni skraj zasięgu osiągają tu zbiorowiska roślinności włosienicznikowej w rzekach. Nad rzekami wykształciły się łęgi olszowe i olszowo-jesionowe. Znamienne jest także występowanie dużych powierzchni borów bagiennych i świerczyn na torfie.

Natomiast w części (b) roślinność jest mało specyficzna i nie zawiera elementów unikatowych, które wyróżniałyby to dorzecze.

FLORA, W TYM SPECYFIKA FLORY WODNEJ I ZWIĄZANEJ Z WODAMI: Na Pojezierzu Suwalskim unikatowy charakter ma flora wodna i torfowiskowa – występują tu bardzo silne populacje Aldrowanda vesiculosa, Saxifraga hirculus i Liparis loeseli, dla których jest to jeden z najważniejszych rejonów występowania w Polsce. Silne populacje unikatowych gatunków torfowiskowych, m.in.Hammarbya paludosa, Baeothryon alpinum, Swertia perennis, Carem chordorrhiza, Salix lapponum, Pinguicula vulgaris – bogactwo florystyczne torfowisk na tym terenie należy do najwyższych w Polsce. Unikatowy charakter ma również reliktowa flora mszaków związanych z torfowiskami tego dorzecza. W tej grupie występują gatunki zagrożone lub wymarłe w innych częściach Polski, a także liczne gatunki chronione. Przykładami unikatowych, a w tym dorzeczu licznie występujących mchów są np. Pseudocalliergon trifarium, Cinclidium stygium, Paludella squarrosa i inne ujęte na czerwonych listach.

Natomiast w zlewni Świsłoczy brak unikatowych elementów flory.

Ostoje roślinne IPA: Wigierska i Augustowska.

ISTOTNE WARTOŚCI PRZYRODNICZE ZWIĄZANE Z WODAMI:

• głowacz pręgopłetwy Cottus poecilopus w jez. Hańcza – jedyne w Polsce stanowisko jeziorowej formy tego gatunku
• jedyna zachowana czysta populacja siei wigierskiej Coregonus lavaretus maraena natio vigrensis
• populacje siei i sielawy w jeziorach
• jezioro Wigry o najdłuższej w Polsce historii badań limnologicznych
• jezioro Hańcza, najgłębsze jezioro w Polsce (ramienicowe, oligo-mezotroficzne)
• skupienie torfowisk przejściowych i jeziorek dystroficznych – „sucharów” w Puszczy Augustowskiej
• unikatowe torfowiska soligeniczne, większość polskich zasobów skalnicy torfowiskowej (Saxifraga hirculus) i lipiennika Loesela (Liparis loeseli) – gatunki Natura 2000
• skupienie drobnych, lecz licznych torfowisk przejściowych i soligenicznych o wybitnych walorach florystycznych (proponowany obszar Natura 2000 „Torfowiska Gór Sudawskich”)
• znaczna część polskich zasobów aldrowandy pęcherzykowatej (Aldrowanda vesiculosa)
• „wiszące” torfowiska źródliskowe
• wybitne skupienie mezotroficznych jezior ramienicowych (siedlisko 3140) na Pojezierzu Suwalskim i Sejneńskim
• turzycowiska nakredowe (np. Caricetum lasiocarpae na kredzie), stanowiące lokalny wyróżnik Pojezierza Suwalskiego i Sejneńskiego
• torfowiska wysokie Krasnogruda i Bobrowe Bagno
• cenna przyrodniczo dolina Czarnej Hańczy
• duże pokrycie obszarów Natura 2000 i planowane nowe obszary – łącznie pokryją prawie całość najcenniejszych ekosystemów jeziornych, torfowiskowych i rzecznych

 

Dorzecze Pregoły

Dorzecze obejmuje fragment Polski Pn-Wsch. przy granicy z Okręgiem Kaliningradzkim – zlewnie rzek Łyny i Węgorapy.

ROŚLINNOŚĆ WODNA I ZWIĄZANA Z WODAMI: Krajobraz silnie zróżnicowany. Dominuje krajobraz rolniczy, ale obecnych jest kilka dużych kompleksów leśnych – Puszcza Romincka (zdominowana przez świerczyny, z dużym udziałem świerczyn bagiennych), Puszcza Borecka (grądowa z jeziorami), Puszcza Napiwodzko-Ramucka (sosnowa z jeziorami i torfowiskami, choć jest w niej też duży kompleks grądów). Niektóre partie dorzecza mają dość monotonny krajobraz rolniczy; inne – bardzo zróżnicowany krajobraz pojezierny. Nad ciekami pospolite są lęgi olszowe; występuje tu także borealno-górska postać łęgu z olszą szarą. Unikatowe jest występowanie łęgów jesionowych nad jeziorami (system jeziora Mamry). Wilgotne siedliska w lasach są zajęte przez bory i świerczyny bagienne, te ostatnie mają w tym dorzeczu centrum swojego występowania w Polsce. Jeziora głównie w typie jezior eutroficznych z typową roślinnością; ale na stosunkowo niewielkiej powierzchni dorzecza skupiają się wszystkie podstawowe ekologiczne typy polskich jezior – także lobeliowe, mezotroficzne ramieniowe i dystroficzne. Bardzo duże jest zróżnicowanie torfowisk; do typowych kopułowych torfowisk wysokich (np. w Puszczy Rominckiej), przez śródleśne torfowiska wysokie i przejściowe, po torfowiska soligeniczne i źródliskowe.

FLORA, W TYM SPECYFIKA FLORY WODNEJ I ZWIĄZANEJ Z WODAMI: W Puszczy Rominckiej zasoby zagrożonej Carex loliacea; w Puszczy Napiwodzko-Ramuckiej ważne zasoby Drepanocladus vernicosus i Liparis loeseli. Ostoje Roślinne IPA: Puszcza Romincka, Ostoja Borecka, Ostoja Napiwodzko-Ramucka.

ISTOTNE WARTOŚCI PRZYRODNICZE ZWIĄZANE Z WODAMI:

• w Puszczy Rominckiej największe skupienie bagiennych świerczyn na torfie
• olszynki z olszą szarą Alnetum incanae nad ciekami (borealno-górski zespół roślinny)
• wysokie zagęszczenia torfowiskowych gatunków borealnych
• unikatowy przyrodniczo system jeziora Mamry i jezior przyległych
• jedne z największych w Polsce zagęszczeń bobra
• jedne z największych w Polsce populacji kumaka nizinnego
• unikatowy system źródeł Łyny
• unikatowe jeziora i torfowiska Puszczy Napiwodzko-Ramuckiej, w tym unikatowe torfowiska alkaliczne (7230) z cennymi gatunkami flory
• duży udział ekosystemów źródliskowych i soligenicznych
• istotne skupienie jeziorek dystroficznych (siedlisko przyrodnicze 3160)
• najbardziej na pn-wsch. wysunięte jeziora lobeliowe (siedlisko przyrodnicze 3110) w Polsce
• znaczna jeziorność w części pd, dorzecza; jedne z najlepiej zachowanych jezior pn. Polski, zróżnicowane typy jezior
• obszar kluczowy dla występowania żółwia błotnego

 

Dorzecze Świeżej

Dorzecze w granicach Polski obejmuje wąski pas terenu przy granicy z obwodem Kaliningradzkim, na pn. od Górowa Iławeckiego.

ROŚLINNOŚĆ WODNA I ZWIĄZANA Z WODAMI: Krajobraz jest zróżnicowany, z dominacją krajobrazu rolniczego (znaczący udział łąk), ale i z jeziorami różnych typów (eutroficzne i dystroficzne) oraz kompleksami leśnymi, w których są bory i świerczyny bagienne oraz bory wilgotne.

FLORA, W TYM SPECYFIKA FLORY WODNEJ I ZWIĄZANEJ Z WODAMI: malina moroszka w rezerwacie Jezioro Martwe. Poza tym brak danych o specyficznych elementach flory. Brak Ostoi Roślinnych IPA.

ISTOTNE WARTOŚCI PRZYRODNICZE ZWIĄZANE Z WODAMI:

• w krajobrazie rolniczym jedne z najwyższych w Polsce zagęszczeń bociana białego, wykorzystującego wilgotne łąki jako żerowiska (śródłąkowe oczka i bagienka są ważne dla zapewnienia bazy zerowej). „Bociania wieś Żywkowo”
• jeziorko dystroficzne i torfowisko z moroszką w rez. Jezioro Martwe na pn. od Górowa Iławeckiego

 

Dorzecze Jarftu

Dorzecze w granicach Polski obejmuje zlewnię rzeki Banówki na Pn-Wsch. od Braniewa.

ROŚLINNOŚĆ WODNA I ZWIĄZANA Z WODAMI: Rzeka ma charakter rzeki włosienicznikowej; występują nad nią dobrze zachowane łęgi olszowe, a z doliną rzeczną związane są także grądy. Poza dolinami cieków w zlewni dominuje krajobraz rolniczy, o dość wysokim udziale bagienek śródpolnych, w zdecydowanej większości zarośniętych łozowiskami.

FLORA, W TYM SPECYFIKA FLORY WODNEJ I ZWIĄZANEJ Z WODAMI: Brak danych o specyficznych elementach flory. Brak Ostoi Roślinnych IPA.

ISTOTNE WARTOŚCI PRZYRODNICZE ZWIĄZANE Z WODAMI:

• Dolina Banówki jest proponowanym obszarem Natura 2000, dla ochrony doliny rzecznej z rzeką o dość naturalnym charakterze i kompleksem łęgów i grądów w jej dolinie

 

Dorzecze Uckeru

ROŚLINNOŚĆ WODNA I ZWIĄZANA Z WODAMI: Dorzecze w granicach Polski obejmuje 3 niewielkie, wkraczające na teren Polski fragmenty (na Pd.-Zach. od Zalewu Szczecińskiego):

• fragment Puszczy Wkrzańskiej k. Dobieszczyna (lasy sosnowe z dębem, głównie na siedliskach kwaśnych dąbrów)
• pograniczne mokradło między Rzędzianami (PL) a Pampow (D) – trzcinowiska i łozowiska, z fragmentami otwartego lustra wody)
• tereny rolnicze z licznymi śródpolnymi oczkami wodnymi w rejonie Barnisławia i Warnika. W oczkach roślinność eutroficznych szuwarów

FLORA (SPECYFIKA FLORY WODNEJ I ZWIĄZANEJ Z WODAMI): Brak danych o specyficznych elementach flory. Brak Ostoi Roślinnych IPA.

ISTOTNE WARTOŚCI PRZYRODNICZE ZWIĄZANE Z WODAMI:

• przykład krajobrazu rolniczego bogatego w śródpolne mokradła i oczka wodne; populacje płazów

 

do góry

_____________________________________________

[1] IPA – skrót od angielskiej nazwy (Important plant area) ostoi roślinnych – tworzą one europejską sieć obszarów o szczególnym znaczeniu dla zachowania różnorodności gatunkowej wszystkich grup flory i fitocenoz Europy. [powrót]

II.2. Bałtyk i jego polski fragment

II.2.1. Charakterystyka przyrodnicza Morza Bałtyckiego

Główne cechy Morza Bałtyckiego to:

• powierzchnia (wraz z Kattegatem – jedną z Cieśnin Duńskich): 415 tys. km²
• objętość: 22 tys. km³
• otoczenie lądem – Bałtyk jest morzem śródlądowym; wymiana wody z Oceanem Światowym (poprzez Morze Północne) odbywa się przez płytkie i wąskie Cieśniny Duńskie; pełna wymiana wody trwa ok. 30 lat
• mała głębokość – Bałtyk jest morzem bardzo płytkim; jego średnia głębokość wynosi 52 m, a największa głębokość to 459 m (głębia Landsort)
• niska temperatura wody – Morze Bałtyckie leży w północnej strefie klimatu umiarkowanego i nie jest ogrzewane przez ciepły Prąd Zatokowy; średnia temperatura jego wód jest niska, nie przekracza 10°C; zimą wody Bałtyku zamarzają głównie w północnej jego części, tj. w Zatoce Botnickiej i Zatoce Fińskiej
• niewielkie zasolenie – średnio ok. 7 PSU (ang. practical salinity unit – praktyczna jednostka zasolenia; odpowiada zawartości soli wyrażonej w gramach w 1000 g wody), czyli pięć razy mniej niż wód oceanicznych; Bałtyk jest największym słonawym morzem na świecie; niewielkie zasolenie to efekt znacznego dopływu wód słodkich ze stosunkowo dużego zlewiska, niewielkiego parowania (zwłaszcza zimą) oraz ograniczoną wymianą wód z oceanem. Zasolenie nie jest jednolite – zmniejsza się w miarę wzrostu odległości od Cieśnin Duńskich

Niewielkie zasolenie ma wpływ na liczbę gatunków żyjących w bałtyckich wodach oraz na skład gatunkowy, a także na wielkość bałtyckich organizmów. W miarę oddalania się od Cieśnin Duńskich zmniejsza się (wraz z zasoleniem) liczba gatunków. Te same gatunki żyjące w Bałtyku są nawet o połowę mniejsze od swoich odpowiedników w Morzu Północnym (zjawisko to nazywane jest karłowaceniem).

Bałtyk zamieszkują organizmy morskie i słodkowodne – euryhalinowe, czyli takie, które wykazują szeroki zakres tolerancji na zmiany zasolenia wody. Do ciekawszych gatunków należy jedyna żyjąca w Morzu Bałtyckim żyworodna ryba – węgorzyca (nie składa ikry, ale w zimnej wodzie rodzi nawet 400 małych, w pełni zdolnych do samodzielnego życia rybek).

Do najbardziej interesujących zalicza się również dwa chronione gatunki ryb spokrewnione z konikiem morskim – iglicznię i wężynkę. Ich samce noszą ikrę przyczepioną do brzucha lub umieszczoną w fałdach na nim. Kształt ciała umożliwia im ukrycie się przez wzrokiem drapieżnika w trawie morskiej (Zostera marina), wokół której ryby owijają się długim, cienkim ogonem. Bałtyk zamieszkuje również jeden gatunek walenia – morświn. Jego populacja bałtycka jest obecnie skrajnie zagrożona wyginięciem. Żyją tu również trzy gatunki fok: szara, obrączkowana i pospolita.

Część południowego Bałtyku należy do Polski. Pas wód o szerokości 12 mil morskich (ok. 22,2 km) wzdłuż wybrzeża ) stanowi część terytorium naszego państwa; to morskie wody wewnętrzne (ok. 2 tys. km²) oraz morze terytorialne (8,7 tys. km²). Dalej rozciąga się znacznie szersza wyłączna strefa ekonomiczna (ok. 22,6 tys. km2). Obejmuje ona wody oraz dno morza i znajdujące się pod nim warstwy skalne.

 

II.2.2. Typy siedlisk morskich i gatunki objęte ochroną w sieci Natura 2000

Siedliska morskie i przybrzeżne występujące na terytorium Polski, czyli na morzu terytorialnym oraz w pobliżu wybrzeża, to:

• morze i przymorskie wody słonawe – tereny stale zanurzone, ale nie głębiej niż na 20 m; chroni się tam specyficznie ukształtowane dno morskie oraz zespoły roślinności wodnej – następujące typy siedlisk przyrodniczych:

• 1110 piaszczyste ławice podmorskie
• 1130 ujścia rzek (estuaria)
• *1150 zalewy i jeziora przymorskie (laguny)²
• 1160 duże płytkie zatoki
• 1170 skaliste i kamieniste dno morskie (rafy)

• brzeg morski – ekosystemy silnie związane z morzem i ciągle poddawane działalności fal morskich. Na brzegu morskim wyróżnia się dwa typy siedlisk:

• 1210 kidzina na brzegu morskim
• 1230 klify na wybrzeżu Bałtyku

Kidzina, występująca na całym polskim wybrzeżu, to siedlisko specyficzne – wał utworzony z roślinności morskiej wyrzuconej na brzeg przez fale. Materiałem tworzącym kidzinę są szczątki roślin morskich (morszczynu, trawy morskiej). Ponieważ struktura ta tworzy się w strefie działalności wód morskich, jest bardzo nietrwała i często niszczona, czego skutkiem jest występowanie tam jedynie roślin jednorocznych.

Ponadto mniej lub bardziej związane z morzem są dwie kolejne grupy siedlisk:

• solniska nadmorskie i śródlądowe – łąki, półszuwary, tereny pastwiskowe w zatorfionych miejscach, pozostających pod wpływem słonych lub słonawych wód morskich, okresowo zalewane. W tej grupie siedlisk przyrodniczych wyróżnia się trzy typy:

• 1310 śródlądowe błotne solniska z solirodkiem (Salicornion ramosissimae)
• 1330 solniska nadmorskie (Glauco-Puccinellietalia maritimae)
• *1340 śródlądowe halofilne łąki

• wydmy nadmorskie – piaski naniesione przez morze i nagromadzone na brzegu w wyższej części plaży porastają różne zbiorowiska roślinne. Wyróżnia się tam następujące typy siedlisk przyrodniczych:

• 2110 inicjalne stadia nadmorskich wydm białych
• 2120 nadmorskie wydmy białe
• *2130 nadmorskie wydmy szare
• *2140 nadmorskie wrzosowiska bażynowe
• 2160 nadmorskie wydmy z zaroślami rokitnika
• 2170 nadmorskie wydmy z zaroślami wierzby piaskowej
• 2180 lasy mieszane i bory na wydmach nadmorskich
• 2190 wilgotne zagłębienia międzywydmowe
• 2330 wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi

Ochrona gatunkowa organizmów morskich jest podstawową formą ochrony przyrody mórz w Europie. Ochroną gatunkową obejmuje się rodzime gatunki dziko żyjących zwierząt, zwłaszcza rzadkich, endemicznych i zagrożonych wyginięciem na danym obszarze.

Gatunki, dla których wyznaczono morskie obszary Natura 2000 (ujęte w załączniku II dyrektywy siedliskowej) to: foka szara, foka pospolita, morświn, parposz, jesiotr zachodni (gatunek o pierwszorzędnym znaczeniu), łosoś atlantycki, aloza, ciosa, minóg morski.

Warto wiedzieć, że występujący w Bałtyku morświn wymieniono także w załączniku IV dyrektywy, co oznacza, że nakłada się na państwa członkowskie UE obowiązek zapewnienia mu ścisłej i skutecznej ochrony gatunkowej w całym morzu, także poza wyznaczonymi dla niego obszarami Natura 2000.

Obszary ptasie są tworzone dla gatunków ptaków wymienionych w załączniku I dyrektywy ptasiej (wśród nich znalazły się m.in. 3 gatunki nurów, perkoz rogaty, kormoran mały, łabędź czarnodzioby, łabędź krzykliwy, rybitwy: czubata, popielata i białoczelna) oraz dla wszystkich gatunków ptaków migrujących.

do góry

_____________________________________________

[2] Pozycje opatrzone gwiazdką to siedliska o charakterze priorytetowym – wymagające szczególnej ochrony. [powrót]

II.3. Mokra Natura – hydrogeniczne obszary Natura 2000 w Polsce

Wśród wyznaczonych dotąd w Polsce 823 siedliskowych i 144 ptasich obszarów Natura 2000, w niemal wszystkich (ok. 90% liczby obszarów) występują zależne od wody siedliska przyrodnicze lub gatunki będące przedmiotami ochrony na tych obszarach. Wiele obszarów Natura 2000 ustanowiono wokół wodnych lub zależnych od wody elementów krajobrazu. Często wskazują na to ich nazwy: Dolina rzeki… Jezioro…, Dorzecze…, Bagna…, Torfowisko… Woda i zależne od wody elementy przyrody są więc niezwykle ważne dla sieci Natura 2000.

Przykłady „zależnych od wód” śródlądowych obszarów Natura 2000 to:

• Bagna Izbickie PLH220001 – wielkie, zagrożone przesuszeniem torfowisko wysokie z liczną populacją wrzośca bagiennego, położone wśród torfowych łąk
• Bagno Całowanie PLH140001 – unikatowy na Nizinie Mazowieckiej kompleks torfowisk niskich, obficie zasilanych wodami podziemnymi napływającymi z wysoczyzny morenowej; jedno z największych torfowisk regionu, na którym – mimo melioracji – zachowało się naturalne zróżnicowanie roślinne i siedliskowe
• Biała Tarnowska PLH120090 – dopływ Dunajca z bardzo dobrze wykształconymi (unikatowymi w polskich Karpatach) kamieńcami nadrzecznymi (pionierskie ekosystemy na usypiskach kamieni zniesionych przez wodę)
• Białe Błota PLH140038 – rozległe torfowiska z torfiankami zasiedlonymi przez ginącą strzeblę błotną
• Cieszyńskie Źródła Tufowe PLH240001 – cztery izolowane obszary aktywnych współcześnie źródlisk z martwicą wapienną (tufem wapiennym i trawertynem) i towarzyszącą im typową florą mszaków
• Dolina Ilanki PLH080009 – jedna z najlepiej zachowanych dolin rzecznych na Ziemi Lubuskiej, z doskonale wykształconymi torfowiskami źródliskowymi
• Dolina Wełny PLH300043 – rzeka stanowiąca jedną z ostatnich ostoi głowacza białopłetwego w Wielkopolsce
• Jezioro Woszczelskie PLH280034 – jezioro na Pojezierzu Mazurskim, z podwodnymi łąkami ramienic
• Miasteckie Jeziora Lobeliowe PLH220041 – skupisko kilku oligotroficznych jezior lobeliowych
• Ostoja Zapceńska PLH220047 – wyjątkowa koncentracja cennych ekosystemów wodnych i wodno-błotnych w rynnowych i wytopiskowych zagłębieniach na równinie sandrowej
• Rzeka San PLH180007 – wartościowy przyrodniczo odcinek środkowego Sanu (dużej podgórskiej rzeki o naturalnych brzegach i słabo przekształconym korycie); jedyne w Polsce miejsce występowania kiełbia Kesslera
• Stawy Kiszkowskie PLH300050 – kompleks stawów rybnych, jedna z największych w Wielkopolsce ostoi kumaka nizinnego
• Bagna Rozwarowskie PLB320001 – torfowa dolina zajęta przez mozaikę szuwarów, łąk i olszyn; ostoja lęgowa wodniczki i kropiatki
• Dolina Noteci PLB080002 – dolina rzeczna, ważne miejsce lęgowe kani czarnej i kani rudej, ostoja na szlaku wędrówkowym ptaków i zimowisko licznych łabędzi krzykliwych
• Jezioro Dobskie PLB280012 – ostoja żurawi na Pojezierzu Mazurskim
• Ostoja Warmińska PLB280015 – obszar największych w Polsce skupisk bociana białego, żerującego na wilgotnych łąkach
• Stawy w Brzeszczach PLB120009 – kompleks stawów rybnych w dolinie górnej Wisły, ostoja lęgowa unikatowych gatunków ptaków, m. in. bączka, czapli purpurowej, rybitwy białowąsej, ślepowrona

Na wodach morskich Polski ustanowiono 16 obszarów Natura 2000 – po 8 obszarów siedliskowych i ptasich, częściowo się na siebie nakładających. Obejmują one cenne i reprezentatywne dla Europy siedliska morskie, a zarazem wszystkie reprezentatywne typy ekosystemów związanych z wybrzeżem morskim w Polsce. Ze względu na specyficzny charakter geograficzny Bałtyk jest zbiornikiem wyjątkowym, a objęte ochroną rejony morskie dobrze reprezentują przyrodę południowej części tego morza. Obszary Natura 2000 obejmują wody przybrzeżne polskiej części Bałtyku oraz jeden fragment otwartego morza – Ławicę Słupską (Ławica Słupska PLC 990001).

Morskie obszary Natura 2000 to:

• Zalew Wiślany i Mierzeja Wiślana PLH 280007 – kompleks nadmorskich siedlisk wydmowych i leśnych na mierzei; rozległy i płytki zalew morski o nieco słonawych wodach
• Zalew Wiślany PLB280010 – obszar ptasi chroniący Zalew Wiślany jako miejsce lęgowe, a także jako miejsce ogromnych zimowych koncentracji ptaków
• Ostoja w Ujściu Wisły PLH 220044 – obszar siedliskowy chroniący ujście Wisły do Bałtyku i tworzące się przy nim piaszczyste łachy, jedyne w Polsce miejsce przebywania i okazjonalnego rozmnażania się fok
• Ujście Wisły PLB220044 – obszar ptasi wyznaczony dla ochrony ptaków wykorzystujących siedliska u ujścia Wisły
• Zatoka Pucka i Półwysep Helski PLH 220032 – kompleks siedlisk nadmorskich na Mierzei Helskiej oraz Zatoka Pucka – unikatowy akwen o charakterze przejściowym między wodami słodkimi a słonymi; najliczniej w Polsce występujące foki i morświny
• Zatoka Pucka PLB 220005 – obszar ptasi chroniący zatokę jako biotop ptaków lęgowych, migrujących i zimujących
• Ostoja Słowińska PLH 220023 – kompleks naturalnych wydm (w dużej części żywych) i jezior przymorskich oraz fragment otwartego morza
• Przybrzeżne Wody Bałtyku PLB 990002 – obszar zimowania nurów i kaczek morskich
• Ławica Słupska PLC 990001 – obszar siedliskowo-ptasi na otwartym morzu, obejmujący część morza z kamienistym i żwirowym dnem, co jest unikatem w polskiej części Bałtyku; kamieniste dno zasiedlają unikatowe zespoły glonów i zwierząt, a skupienia małży przywabiają zimą ptaki wodne
• Ostoja na Zatoce Pomorskiej PLH 990002 – fragment morza o dnie piaszczystym, typowy dla południowego Bałtyku
• Zatoka Pomorska PLB 990003 – fragment morza stanowiący ważne zimowisko ptaków wodno-błotnych oraz przystanek podczas ich wędrówek
• Ujście Odry i Zalew Szczeciński PLH 320018 – duży zalew morski o lekko słonawych wodach oraz ujściowe ramiona Odry, tworzące kompleks różnych ekosystemów bagiennych
• Zalew Szczeciński PLB 320009 – zimowisko ogromnej ilości ptaków i przystanek podczas ich wędrówek
• Zalew Kamieński i Dziwna PLB 320011 – ważna ostoja ptaków zarówno lęgowych, jak i wędrownych w okresie wędrówek oraz zimowania
• Delta Świny PLB 320002 – ostoja wodniczki i innych cennych gatunków ptaków lęgowych
• Wolin i Uznam PLH 320019 – m.in. najwyższe na polskim wybrzeżu klify i fragment morza z kamienistym dnem u ich podnóża

do góry

II.4. Potrzeby wodne wybranych siedlisk przyrodniczych i gatunków

Związane z wodami typy ekosystemów (siedliska przyrodnicze), a także poszczególne żyjące w nich gatunki, potrzebują odpowiednich warunków wodnych, czyli odpowiedniego stanu (w sensie ekologicznym) wód powierzchniowych i podziemnych. Elementy tego stanu wód, niezbędne do osiągnięcia właściwego stanu ochrony poszczególnych typów ekosystemów, bywają nazywane „potrzebami wodnymi siedlisk przyrodniczych”.

Zaspokojenie potrzeb wodnych siedliska przyrodniczego zależnego od wód jest oczywiście warunkiem koniecznym, ale nie warunkiem dostatecznym jego skutecznej ochrony. Na przykład ochrona lasów łęgowych wymaga – jako podstawy zaspokojenia ich potrzeb wodnych – odpowiedniego rytmu zalewania wodami rzecznymi. Ponadto wymaga istnienia starych drzewostanów łęgowych oraz drzew starych, martwych i zamierających, a także utrzymania w ryzach – a w razie potrzeby zwalczania – inwazyjnych gatunków lądowych roślin panoszących się w takich ekosystemach. Warunkiem zachowania łąk wilgotnych bądź łąk selernicowych jest ich koszenie w odpowiednim czasie i w odpowiedni sposób. (Więcej o tym typie wymagań napisano w e-szkoleniu 7. Plany ochrony obszarów Natura 2000).

Warto przypomnieć, że na obszarach Natura 2000 zaspokojenie potrzeb wodnych chronionych tam siedlisk przyrodniczych (czyli zapewnienie takich warunków wodnych, by stan wodnych i zależnych od wód siedlisk przyrodniczych mógł być właściwy) staje się automatycznie celem środowiskowym w sensie Ramowej Dyrektywy Wodnej i Prawa wodnego. Cel ten powinien zostać osiągnięty do grudnia 2015 r.! (Więcej o celach środowiskowych: rozdz. 6.)

Dla terenów leżących poza obszarami Natura 2000 obowiązek zaspokojenia potrzeb wodnych siedlisk przyrodniczych nie jest bezpośrednio określony, ale nie zwalnia to nikogo z prawidłowego zarządzania ekosystemami. Wiele elementów jest zbieżnych z ogólnym wymogiem osiągnięcia dobrego stanu/potencjału wód, czyli z ogólnym celem środowiskowym dotyczącym wszystkich wód.

Typowe potrzeby wodne najważniejszych typów siedlisk przyrodniczych przedstawiono w tabeli [zobacz dokument PDF]

Potrzeby wodne gatunków chronionych w sieci Natura 2000 są oczywiście nieco odmienne w przypadku każdego z gatunków, mają jednak charakter zbliżony do wymienionych wcześniej warunków prawidłowego funkcjonowania ekosystemów (siedlisk przyrodniczych) wodnych i zależnych od wody. Ponadto ważnym czynnikiem funkcjonowania populacji niektórych zwierząt – w szczególności ryb – jest możliwość ich swobodnej migracji (brak barier przegradzających cieki czy barier w postaci silnie zanieczyszczonych odcinków rzek). W przeciwnym wypadku ustąpienie większości z nich z terenu Polski pozostanie tylko kwestią czasu.

Podobnie jak w przypadku siedlisk przyrodniczych, na obszarach Natura 2000 zaspokojenie potrzeb wodnych chronionych w nich gatunków (zapewnienie takich warunków wodnych, by stan ochrony gatunku mógł być właściwy) staje się celem wodnośrodowiskowym, który powinien być zrealizowany do grudnia 2015 r. (Więcej o celach środowiskowych: rozdz. 6.)

do góry

II.5. Dotychczasowe zniszczenia oraz obecne i przyszłe zagrożenia dla przyrody wód

Główne zagrożenia dla wodnych elementów przyrody śródlądowej to:

• modyfikacja lub ograniczenie dopływu wód podziemnych odpowiedniej jakości w przypadku siedlisk zależnych od ich wpływu (np. źródlisk wapiennych, torfowisk alkalicznych, śródlądowych łąk, solnisk, jezior ramienicowych)
• zakłócenie lub eliminacja naturalnych rytmów zróżnicowania poziomu wody oraz okresów jej wylewów (m.in. w przypadku łęgów, starorzeczy, zalewanych mulistych brzegów rzek, kamieńców górskich potoków, wszystkich rodzajów łąk i zarośli w dolinach rzecznych)
• eliminacja naturalnych procesów – erozji, sedymentacji, abrazji itd. – związanych z przepływem czy oddziaływaniem wód (w przypadku klifów, ujść rzek, zalewów, zatok, rzek włosienicznikowych)
• zmiana stosunków wodnych (z reguły osuszenie) niezwykle istotne dla takich siedlisk, jak wszystkie typy torfowisk, borów i lasów bagiennych oraz łęgów i łąk
• zanieczyszczenie wód, które dotyczy praktycznie wszystkich siedlisk, jednak najbardziej wrażliwe pozostają zbiorniki wodne, ze względu na ograniczone możliwości samooczyszczania
• bariery eliminujące możliwość wędrówek zwierząt wodnych – w przypadku niektórych gatunków eliminują one całkowicie możliwość rozrodu

Niestety, w skali Polski zagrożenia te są wciąż powszechne.

W ostatnich latach w zakresie czystości wód i unikania ich zanieczyszczania dokonał się znaczny (choć wciąż jeszcze nie wszędzie wystarczający) postęp, ale inne zagrożenia wciąż występują lub nawet się nasilają.

Największym zagrożeniem dla rzek jest powszechne ich regulowanie i utrzymywanie, realizowane w sposób zubażający zróżnicowanie hydromorfologiczne cieków (zmienność głębokości i szerokości, strukturę i skład podłoża, strukturę strefy nadbrzeżnej). Konsekwencją jest znaczne zubożenie fauny i flory, a często także odwodnienie i przesuszenie terenów przyległych. Niestety, często następuje to na życzenie lokalnych społeczności, rolników czy mieszkańców obawiających się podtopień i powodzi. W polskim społeczeństwie brak jest zrozumienia, że „pogłębienie i oczyszczenie” rzeki wprawdzie zapobiegnie jej wylewom, ale musi także spowodować spadek poziomu wód gruntowych i przesuszenie pobliskich terenów. Ponadto regulacja naturalnego cieku nie usunie zagrożenia powodziowego, a zniszczy przyrodę. Wprawdzie obowiązujące obecnie przepisy prawa powinny zapobiegać takim przypadkom, jednak wciąż jeszcze daleko nam do ich powszechnego przestrzegania. Pewne nadzieje na przyszłość przynosi transpozycja (wprowadzenie) do prawa polskiego wymogów Ramowej Dyrektywy Wodnej, a także wymogi ochronne sieci Natura 2000. Powinny one zapewnić, że przekształcanie i utrzymywanie wód będzie podporządkowane konieczności osiągnięcia celów środowiskowych, a tym samym – że nie będzie mogło być prowadzone w sposób powodujący zniszczenia przyrodnicze.

Oprócz rewolucji w przepisach prawa, powinna się dokonać rewolucja w świadomości społecznej. Powszechne musi stać się zrozumienie, że rzeka jest żywym ekosystemem, nie dającym się ujarzmić, że rzece należy się miejsce w przestrzeni, a gospodarka człowieka może – i powinna – dostosować się do naturalnych rytmów ekosystemów (w tym do zdarzających się wylewów rzek), a nie odwrotnie.

Olbrzymią i coraz silniejszą presję na śródlądowe ekosystemy wodne wywiera także rekreacja. Potrzeba przebywania nad wodą jest powszechna. To zrozumiałe. Jednak niekontrolowane zaspokajanie tej potrzeby przez miliony Polaków prowadzi do bardzo niekorzystnych zjawisk. Wiele jezior obudowano domkami letniskowymi, a wydeptanie w licznych punktach brzegów jezior, wszchobecność ludzi (choćby tylko latem), hałas i ścieki – to wszystko szybko pogarsza stan naszych jezior. Nawet kiedy ich wody pozostają czyste, wyraźnie zaznaczają się zmiany w faunie i florze.

Także na niektórych rzekach Polski (wydawałoby się, że nawet na tych pieczołowicie chronionych – jak Czarna Hańcza w Wigierskim Parku Narodowym czy Drawa w Drawieńskim Parku Narodowym) turystyka kajakowa przybrała w ostatnich latach takie rozmiary, że szkodzi ich przyrodzie. W letni dzień żadne inne stworzenie oprócz człowieka nie ma szansy wykorzystania tafli wody!

Wymogi ochrony obszarów Natura 2000 mogą – jeśli zostaną wprowadzone w życie i będą egzekwowane – poprawić tę sytuację.

Główne zagrożenia dla przyrody morza to: zanieczyszczenie, hałas, introdukcja gatunków obcych, poszukiwanie i wydobywanie surowców mineralnych, farmy wiatrowe, turystyka i rekreacja oraz zabudowa wybrzeża. Omówiono je poniżej.

Zanieczyszczenie mórz – niekorzystne zmiany właściwości fizycznych, chemicznych i bakteriologicznych wody, które zostały spowodowane wprowadzaniem (w nadmiarze) substancji nieorganicznych, organicznych i radioaktywnych) – jest obecnie jednym z największych zagrożeń dla różnorodności biologicznej w tych akwenach. Również lokalnie może ono być groźne, dlatego władze muszą je uwzględniać podczas opracowywania planów ochronnych dla takich obszarów. Zanieczyszczenia dostające się do mórz mają w większości źródło na kontynencie, dlatego istotne jest, aby to tam zacząć chronić zasoby morskie.

Hałas to zakłócenia będące skutkiem wprowadzenia do środowiska morskiego energii akustycznej. Hałas podwodny powodują silniki statków, urządzenia wykorzystywane w czasie poszukiwania bogactw mineralnych oraz podczas prac wydobywczych i wznoszenia budowli podwodnych czy w czasie połowów z użyciem sonarów. Istotnym źródłem hałasu podwodnego – który prawdopodobnie szkodzi zwierzętom, m.in. morświnom – są również morskie elektrownie wiatrowe.

Introdukcja gatunków obcych (naturalna i sztuczna) – jest obecnie uważana za największe zagrożenie dla naturalnej różnorodności biologicznej na świecie, a więc także w Europie. Obce dla ekosystemu gatunki znacznie pogarszają stan siedlisk przyrodniczych oraz wypierają z naturalnych siedlisk gatunki rodzime. To może doprowadzić do znacznych strat gospodarczych, a zatem i społecznych.

Obce gatunki często migrują w wyniku działalności gospodarczej człowieka. Najważniejsze sposoby przemieszczania się gatunków są związane z wodą balastową pochodzącą z transportu morskiego, przyczepianiem się do kadłubów statków czy z rozwojem akwakultury. Przykładem gatunku-imigranta jest babka bycza, która przedostała się do wód Bałtyku z Morza Czarnego. Ryba ta powoduje wiele strat w gospodarce: wyjada pokarm cennym gatunkom oraz zajmuje ich miejsca lęgowe. Kolejnym nieproszonym gościem jest krab wełnistoręki pochodzący z Morza Chińskiego. Wszystkie gatunki, które nie są naturalne dla naszego morza pogarszają warunki życia rodzimych gatunków, chociażby poprzez konkurowanie z nimi o siedliska czy pokarm.

Międzynarodowa Organizacja Morska zainicjowała konwencję o kontroli i zarządzaniu wodami balastowymi oraz osadami na statkach. Jej celem jest m.in. zapobieganie przedostawaniu się organizmów wodnych do obcych środowisk. Zaleca ona kontrolę i stosowanie procedur zarządzania osadami oraz wodami balastowymi.

Zagrożenie niesie również szybki rozwój akwakultury. Komisja Europejska podjęła już inicjatywę na rzecz zmniejszenia oddziaływania hodowanych gatunków nierodzimych na różnorodność biologiczną – stworzyła dokument określający zasady zrównoważonego rozwoju akwakultury europejskiej i regulacje dotyczące hodowli gatunków obcych.

Poszukiwanie i wydobywanie surowców mineralnych z dna morskiego wiąże się ze znaczną ingerencją w środowisko naturalne – wywołuje wiele szkodliwych, często nieodwracalnych skutków. Państwa Unii Europejskiej od wielu lat prowadzą prace nad stworzeniem regulacji minimalizujących szkodliwe skutki eksploatacji złóż ropy naftowej i gazu ziemnego spod dna morskiego. Wraz z rozwojem nowych rozwiązań technologicznych w tej dziedzinie pojawił się również system monitorowania skutków dla ekosystemu morskiego.

Rozwój technologiczny umożliwia coraz większe wykorzystywanie odnawialnych źródeł energii. W UE coraz większym zainteresowaniem cieszą się rozwiązania mające na celu wykorzystywanie energii pływów i falowania wód morskich, a całkiem powszechne stało się produkowanie energii elektrycznej przez turbiny wiatrowe. Poszukuje się miejsc odpowiednich na farmy wiatrowe; muszą to być tereny o odpowiedniej prędkości wiatru oraz o niezbyt dużej liczbie mieszkańców. Energia wiatru jest „czystą energią” (nie powoduje emisji dwutlenku węgla), ale jej produkowanie stwarza wiele problemów, przede wszystkim: potrzebę dużej przestrzeni, hałas generowany przez wiatraki, zmniejszenie walorów krajobrazowych terenu. Dość ważnym problemem jest także ryzyko zmniejszenia różnorodności gatunkowej ptaków, które często giną na skutek kolizji z instalacjami. Farmy wiatrowe na morzu powodują zakłócenia akustyczne zarówno podczas budowy, jak i eksploatacji. Jest to niekorzystne zwłaszcza dla ssaków morskich (np. morświnów).

Działanie wojska na morskich poligonach może wywierać duży wpływ na stan środowiska morskiego. Negatywnie oddziałuje zwłaszcza na walenie. Wykorzystywane obecnie do wykrywania innych jednostek pływających sonary bardzo silnie zakłócają spokój wód morskich. To również jest szczególnie uciążliwe dla waleni, które posługują się echolokacją do orientacji w toni wodnej, porozumiewania się i poszukiwania pokarmu. Na wodach morskich Unii Europejskiej (nie tylko objętych systemem ochrony Natura 2000) obowiązuje zakaz wprowadzania zakłóceń akustycznych do wody. Dzięki temu walenie zyskują spokój i możliwość bytowania w wodach należących do Wspólnoty. Wojsko każdego państwa członkowskiego stopniowo opracowuje strategie, które umożliwią eliminację zbędnych zakłóceń akustycznych w środowisku morskim. Jednak nie zawsze szkodliwych działań można uniknąć. Wówczas należy postępować zgodnie z dyrektywą siedliskową, by zminimalizować straty w środowisku. Wszelkie plany gospodarowania przez wojsko na terenach Natura 2000 powinny być opracowywane w zgodzie z zasadami ochrony stosowanymi na tych obszarach.

Wybrzeża europejskie są intensywnie wykorzystywane przez sektor turystyczny, co wywiera ogromną presję na wrażliwe środowisko. Często w niekontrolowany sposób rozwija się infrastruktura tworzona dla zaspokajania wciąż rosnących potrzeb turystów. Tę presję szczególnie widać w sezonie letnim na obszarach przybrzeżnych oraz na wodach płytkich. Antropopresja powodowana zbyt dużą liczbą turystów to ogromny problem. Głównymi skutkami zbyt natężonego ruchu turystycznego na obszarach Natura 2000 są: zadeptywanie plaż i wydm oraz hałas i płoszenie gatunków bytujących na chronionych siedliskach. Zbyt intensywna penetracja może doprowadzić do nieodwracalnej degradacji cennych, objętych ochroną siedlisk. Sporty wodne oraz motorowodne również generują zagrożenia dla ekosystemu – wprowadzają energię akustyczną do wody, niszczą dno, płoszą rzadkie gatunki itd. Ruch turystyczny na obszarach Natura 2000 należy ukierunkować tak, by nie powodował on strat przyrodniczych, a obszar mógł być w sposób zrównoważony wykorzystywany przez przyszłe pokolenia.

Unia Europejska na swoim obszarze ma dobrze rozwiniętą linię brzegową. Jest ona chętnie odwiedzana przez turystów, a w strefie przybrzeżnej mieszka na stałe niemal 250 mln osób; presja jest zatem ogromna. Tereny przybrzeżne są bardzo silnie przekształcane przez działalność ludzi – intensywną zabudowę mieszkalną i turystyczną, infrastrukturę miejską, przemysł, drogi. Nastąpiły tam silne przekształcenie ekosystemów naturalnych oraz ich znaczna fragmentacja, w wielu miejscach uniemożliwiające właściwe funkcjonowanie ekosystemów i pełnienie przez nie ich pierwotnych funkcji. Krajobraz również traci większość walorów. Także infrastruktura powstająca na wybrzeżu oraz na dnie morskim powoduje zachwianie naturalnych procesów ekologicznych, dynamiki wody i osadów. Zalecenia Komisji Europejskiej w sprawie zintegrowanego zarządzania strefą przybrzeżną wprowadzają zasady, na których powinno się opierać zarządzanie terenami przybrzeżnymi. Zasady dotyczą ochrony przyrody strefy przybrzeżnej na podstawie podejścia ekosystemowego oraz zachowania integralności i spójności funkcjonowania ekosystemów. Zaleca się również zrównoważone zarządzanie zasobami naturalnymi płytkich wód przybrzeżnych oraz samego wybrzeża: wszelkie działania powinny odbywać się w zgodzie z naturalnymi procesami ekologicznymi, zapewniającymi trwałość funkcjonowania ekosystemów. Każdy projekt inwestycji związanej z wykorzystaniem gruntów (w tym przeznaczeniem ich dla turystyki) powinien zastać poddany ocenie oddziaływania na środowisko.

do góry

poprzedni rozdział | następny rozdział