Zgodnie z zapisem art. 3 Ustawy Prawo ochrony środowiska (Dz.U. Nr 62 z 2001 r., poz. 627, z późniejszymi zmianami) przez zrównoważony rozwój „należy […] rozumieć taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli, zarówno współczesnego jak i przyszłych pokoleń”. Istnieje wiele innych, zbliżonych do tej (wypracowanej w Instytucie na rzecz Ekorozwoju), definicji zrównoważonego rozwoju, ale często pojawiają się także definicje opaczne, wiążące słowo „zrównoważony” z potrzebą wyrównywania dysproporcji regionalnych (w Polsce między wschodnią a zachodnią częścią kraju), pokoleniowych, zawodowych i społecznych (np. między wsią a miastem).
Zrównoważony rozwój (ekorozwój) jest procesem integrującym działania polityczne, gospodarcze i społeczne w celu równoważenia szans dostępu:
- kolejnych pokoleń
- różnych grup interesów
- społeczności lokalnych i regionalnych
do zasobów środowiska przyrodniczego, z zachowaniem trwałości procesów naturalnych.
W odniesieniu do sieci Natura 2000 zrównoważony rozwój należy rozumieć jako dążność do równego i trwałego dostępu społeczności całego kraju, poszczególnych regionów oraz społeczności lokalnych do wartościowego, czystego, bezpiecznego środowiska.
Zrównoważony rozwój wyznaczają:
- dostosowanie skali ingerencji w środowisko do jego naturalnej odporności na zanieczyszczenia i zakłócenia
- zachowanie zdolności do odtwarzania zasobów naturalnych lub zastępowanie ich substytutami, przy wyraźnej preferencji wykorzystania zasobów odnawialnych
- zachowanie różnorodności biologicznej i krajobrazowej
- zapewnienie zdrowych warunków życia, czyli bezpieczeństwa ekologicznego
Istnienie dobrze zorganizowanego systemu ochrony przyrody sprzyja spełnieniu wszystkich tych warunków, a jest nieodzowne w przypadku dwóch ostatnich.
Równy dostęp do środowiska przyrodniczego rozpatruje się, mając na względzie:
- sprawiedliwość międzypokoleniową, co oznacza takie zaspokajanie potrzeb materialnych i niematerialnych obecnego pokolenia, które umożliwi ich zaspokajanie także przyszłym pokoleniom
- sprawiedliwość międzyregionalną i międzygrupową, która polega na zaspakajaniu potrzeb społeczeństw, grup społecznych i obywateli w sposób umożliwiający korzystanie z ograniczonych zasobów oraz walorów środowiska także społecznościom z innych regionów i innym grupom społecznym
- równoprawne zaspokajanie potrzeb ogólnospołecznych (narodowych, ogólnokrajowych) i potrzeb społeczności lokalnych
- zapewnienie zdrowego (w sensie fizycznym, psychicznym, społecznym i ekonomicznym) funkcjonowania ludzi w taki sposób, by zapewnić trwałość podstawowych procesów przyrodniczych i zachować różnorodność biologiczną
Nawet w tym ostatnim przypadku, w którym jedną ze „stron” jest przyroda, decydujący głos ma człowiek. Jest to zadanie niezwykle trudne, ale możliwe do wykonania, ponieważ zasady zrównoważonego rozwoju są stale doskonalone i wzbogacane.
Osiągnięcie zrównoważonego rozwoju wymaga pogodzenia różnych racji zawsze wtedy, gdy podejmuje się decyzje – na forum organizacji światowych i międzynarodowych, w wielkich koncernach i małych przedsiębiorstwach, na poziomie rządów i samorządów lokalnych, grup społecznych, gospodarstw domowych, pojedynczych obywateli.
Chcąc osiągnąć cele zrównoważonego rozwoju, należy:
- ograniczać zużywanie zasobów odnawialnych do poziomu, który umożliwi ich odtwarzanie
- ograniczać zużywanie zasobów nieodnawialnych do poziomu umożliwiającego ich zastępowanie przez substytuty, a w ostateczności – przez zasoby odnawialne)
- stopniowo rezygnować z używania substancji niebezpiecznych, w tym toksycznych
- utrzymywać emisję zanieczyszczeń na takim poziomie, z którym przyroda „sobie poradzi”
- odtwarzać i stale chronić różnorodność biologiczną na czterech poziomach: krajobrazowym, ekosystemowym, gatunkowym i genowym
- podejmować decyzje rozwojowe po ocenie ich potencjalnych skutków dla środowiska i społeczeństwa
- podejmować decyzje, zwłaszcza dotyczące spraw lokalnych, po konsultacjach społecznych
- działać, pamiętając o zapewnieniu obywatelom poczucia bezpieczeństwa i dobrobytu, czyli tworzyć warunki sprzyjające ich zdrowiu fizycznemu, psychicznemu i społecznemu
Dla obszarów Natura 2000 należy proponować takie ścieżki rozwoju, które powinny sprzyjać zrównoważonemu rozwojowi tych obszarów, a przede wszystkim będą przyjazne dla przyrody. Gospodarowanie w sąsiedztwie obszarów chronionych (w tym obszarów Natura 2000) jest możliwe, ale pod warunkiem uwzględniania wrażliwości chronionych na tych obszarach gatunków i siedlisk oraz unikania istotnych dla nich zagrożeń (patrz: rozdział 4 i rozdział 6). W warunkach polskich wykluczenie stałej obecności człowieka na takich obszarach dotyczy terenów o powierzchni setki razy mniejszej niż powierzchnia terenów wyłączonych z innych powodów (głównie własnościowych). Takie konieczne ograniczenia powinny być zawsze jasno określone, ale nie zawsze są. W Polsce dostępność terenów chronionych dla trwałego zagospodarowywania jest ograniczona w niewielkim stopniu. Dotyczy to także dostępności komercyjnej, a więc przynoszącej korzyści materialne inwestorom i organizatorom.