III.1. Problemy ochrony przyrody

III.2. Historia ochrony przyrody w Polsce

III.3. Ochrona przyrody jako element polityki państwa

III.4. Podstawy prawne ochrony przyrody w Polsce

III.5. Formy ochrony przyrody – czyli jak chroni się przyrodę w Polsce?

III.6. Główne instytucje zajmujące się ochroną przyrody w Polsce

 

III.1. Problemy ochrony przyrody

Nie wszystkie cenne zasoby przyrodnicze mogą być ściśle chronione. Duża ich część jest bezpośrednio eksploatowana (np. przez leśnictwo, rolnictwo, rybactwo, myślistwo, turystykę) i pozostaje pod pośrednim lub nawet bezpośrednim wpływem w zasadzie wszystkich dziedzin gospodarki. Od stopnia, w jakim ochrona walorów przyrodniczych będzie uwzględniana we wszelkich procesach gospodarczych (a więc na ile rozwój będzie miał charakter rozwoju zrównoważonego) zależy stan i przetrwanie tych walorów, a tym samym skala problemów, z którymi będziemy się borykać w dziedzinie ochrony przyrody.

Stan zagrożenia zasobów przyrodniczych dobrze pokazują tzw. czerwone księgi i czerwone listy. Obrazują one stopień zagrożenia rodzimych roślin i zwierząt oraz stan wiedzy o zagrożeniu. Takie księgi są przygotowywane (i aktualizowane co jakiś czas) w poszczególnych krajach i w odniesieniu do całego świata. Od połowy XX w. prace nad oceną stopnia zagrożenia gatunków i siedlisk koordynuje Światowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN), skupiająca tysiące ekspertów z całego świata ustalających kryteria oceny stopnia zagrożenia oraz przygotowujących listy i księgi zagrożonych w skali globalnej elementów przyrody. Pierwszą światową listę zagrożonych gatunków opublikowano w 1949 r. Zawierała ona wykaz zaledwie 13 gatunków ptaków i 14 gatunków ssaków skrajnie zagrożonych wymarciem w skali globalnej. Najnowsza lista, opublikowana przez IUCN w 2008 r, obejmuje ponad 44,8 tys. gatunków roślin i zwierząt, z których ok. 38% ocenionych zostało jako zagrożone (czyli ponad 17 tys. gatunków). W naszym kraju opracowano Polską czerwoną księgę zwierząt obejmującą kręgowce (1992 i 2001), Polską czerwoną księgę zwierząt obejmującą bezkręgowce (2004) i Polską czerwoną księgę roślin (1993 i 2001), a także różne czerwone listy (mniejsze wykazy tego typu).

Obraz wyłaniający się z tych list i ksiąg, choć daleki od pełnej prezentacji zjawiska, jest bardzo przygnębiający – listy gatunków w nich uwzględnionych są coraz dłuższe, wiele gatunków w kolejnych księgach przechodzi do kategorii o wyższym stopniu zagrożenia, a inne są przenoszone do kategorii gatunków wymarłych.

W dokumencie Polityka ekologiczna państwa na lata 2007–2010 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2011–2014 stwierdza się, że pomimo podejmowanych w ostatnich latach wielu działań na rzecz ochrony środowiska nie udało się w Polsce wyeliminować wielu zagrożeń dla stanu przyrody i różnorodności biologicznej. Najważniejsze z tych zagrożeń to:

• pomijanie wymagań ochrony przyrody lub niedostateczne ich uwzględnianie w strategiach rozwoju poszczególnych sektorów gospodarki i w planach rozwoju regionalnego i lokalnego,
• realizacja inwestycji (punktowych i liniowych) bez uwzględniania potrzeb ochrony siedlisk oraz gatunków roślin i zwierząt,
• brak właściwego egzekwowania przepisów ochrony przyrody,
• rozwój budownictwa mieszkaniowego i rekreacyjnego na obszarach o wysokich walorach przyrodniczych,
• wspieranie takich kierunków rozwoju rolnictwa, które negatywnie oddziałują na poziom różnorodności gatunkowej i krajobrazowej.

Wiele problemów wynika głównie z konkurencji o przestrzeń. Istotne jest, czy będzie ona coraz intensywniej użytkowana na cele gospodarcze i społeczne, czy też jej główną funkcją będzie podtrzymywanie naturalnych procesów przyrodniczych.

Obecnie do wymierania gatunków i zmniejszania się obszaru ich występowania przyczynia się również rozprzestrzenianie się niektórych gatunków poza ich pierwotne obszary występowania. Globalizacja, a w szczególności rozwój handlu i turystyki, spowodowała dramatyczny wzrost liczby i rodzajów gatunków obcych rodzimej florze i faunie w różnych częściach świata. Jak podaje Europejska Agencja Środowiska, gatunki obce można już znaleźć we wszystkich europejskich ekosystemach; na naszym kontynencie naliczono ich już ok. 10 tys. Cześć z nich sprowadzono do Europy dawno temu i wciąż spełniają pożyteczną rolę (ziemniak, pomidor, kura, karp…). Niestety, wiele obcych gatunków powoduje zaburzenia w funkcjonowaniu lokalnych, ewolucyjnie ustabilizowanych biocenoz, ponieważ są one zdolne w krótkim czasie zdominować rodzime populacje i całe biocenozy (często wygrywają konkurencję o pożywienie i przestrzeń życiową) oraz doprowadzić je do silnych przeobrażeń i destabilizacji – takie gatunki obce określa się mianem gatunków obcych inwazyjnych. Zagrożenie takimi gatunkami uznaje się obecnie za jeden z kilku najważniejszych problemów środowiskowych Europy.

Komisja Europejska w swym raporcie omawia sposoby przedostawania się gatunków obcych do środowiska, wskazując tym samym dziedziny, w których przede wszystkim powinno się koncentrować działania, aby minimalizować zagrożenia. Okazuje się, że większość roślin inwazyjnych wydostaje się z ogrodów lub akwariów, natomiast inwazyjne zwierzęta słodkowodne trafiają do naturalnego środowiska poprzez ucieczki lub celowe zarybienia prowadzone przez wędkarzy. Z kolei większość morskich gatunków inwazyjnych jest wprowadzana do środowiska morskiego w sposób niezamierzony jako „pasażerowie na gapę” statków (płynący na burtach czy pokładach statków albo w tzw. wodach balastowych). Zagrożenie wprowadzeniem gatunków inwazyjnych wzrasta również na skutek zwiększania się ilości materiału roślinnego i zwierzęcego transportowanego w najodleglejsze zakątki świata z coraz liczniejszych miejsc. Do tej listy należałoby dodać przypadki wydostawania się gatunków z laboratoriów. Te zdarzają się jednak sporadycznie.

Gatunki obce „migrują” również w związku z rozwiniętą turystyką. Ważne jest więc, by zarówno zarządzający tą sferą gospodarki, jak i sami turyści zdawali sobie sprawę z zagrożenia, jakie niesie przywożenie egzotycznych roślin czy zwierząt. Z jednej strony zubaża się tą drogą przyrodę krajów, z których się je zabiera (łamiąc jednocześnie prawo międzynarodowe, bo zabrania tego tzw. Konwencja Waszyngtońska – CITES), a z drugiej strony sprowadza się duże zagrożenie dla ojczystej przyrody.

W 1999 r. w Instytucie Ochrony Przyrody PAN w Krakowie przygotowano dla Ministerstwa Środowiska bazę danych Gatunki introdukowane w Polsce. Początkowo obejmowała ona 233 gatunki obcych grzybów, roślin i zwierząt, a na początku 2008 r. było już w niej 791 gatunków. W 2008 r. w Instytucie opracowano Księgę gatunków obcych inwazyjnych w faunie Polski. Przykładami obcych gatunków inwazyjnych, już teraz groźnych dla przyrody w Polsce są: ryby karaś srebrzysty i babka bycza, ssak norka amerykańska i owad szrotówek kasztanowcowiaczek, niszczący drzewa kasztanowców już w całej Polsce.

Należy pamiętać, że zmiany klimatyczne – tak dziś często przywoływany inny globalny problem środowiskowy – będą pogłębiały przedstawione niekorzystne zmiany w przyrodzie. W związku z ociepleniem i zmianami stosunków wodnych (suszami, powodziami, podnoszeniem się poziomu mórz) część gatunków będzie tracić dogodne warunki życia i dotychczasową przestrzeń życiową, a to będzie przyspieszać ich wymieranie. Gatunki, którym zachodzące zmiany będą sprzyjały, będą się rozprzestrzeniać i w nowych rejonach – jako gatunki obce i inwazyjne – będą powodować niekorzystne zmiany w rodzimej przyrodzie.

Ograniczenie oddziaływania tych wielu zagrożeń stanowi największe wyzwanie polityki ekologicznej, tak w Polsce, jak w Unii Europejskiej i w skali całego świata. Innym wyzwaniem polityki w zakresie ochrony przyrody jest inwentaryzacja elementów przyrody w celu wypełnienia luk w wiedzy (ciągle jeszcze dużych) o rozmieszczeniu oraz zasobach gatunków i siedlisk przyrodniczych, a także monitoring (czyli stała kontrola) stanu siedlisk przyrodniczych i gatunków oraz zmian tego stanu.

Czy skala zidentyfikowanych problemów ochrony przyrody będzie się zmniejszać, czy nie, zależeć będzie m.in. od tego, czy na te problemy będzie się zwracać uwagę tylko w oficjalnych dokumentach i opracowaniach naukowców, czy też społeczeństwo będzie o nich szeroko informowane i mobilizowane do działań na rzecz ochrony przyrody. Za bardzo cenną trzeba zatem uznać inicjatywę na rzecz różnorodności biologicznej podjętą przez organizację IUCN w 2004 r. pod nazwą „Countdown 2010” (Odliczanie do 2010). Była to kampania promocyjno-edukacyjna, która miała zwrócić uwagę zarówno polityków i decydentów, jak i społeczeństw na duże znaczenie ochrony różnorodności biologicznej i na potrzebę intensyfikacji przeciwdziałania jej utracie. Zakończono ją w roku 2010, który przez Organizację Narodów Zjednoczonych ogłoszony został Międzynarodowym Rokiem Różnorodności Biologicznej. Przez te kilka lat zmobilizowano jednak do działań na rzecz przyrody niezliczoną liczbę przedstawicieli społeczności świata – od władz lokalnych i przedstawicieli biznesu po organizacje społeczeństwa obywatelskiego. Już w 2006 r. przewidziano jednak potrzebę kontynuowania kampanii i w gronie członków IUCN podjęto dyskusję na ten temat pod hasłem „Spojrzeć dalej niż 2010 – wizja przyrody w Europie”.

Niestety nie udało się ani w Polsce, ani w skali globalnej osiągnąć do 2010 roku znaczącego ograniczenia postępu niekorzystnych zmian w przyrodzie. Z tego względu podjęto na forum międzynarodowym prace nad nowymi ramami strategicznymi na okres do 2020 r. Dyskutowano nad nimi podczas kolejnego, dziesiątego już, spotkania Konferencji Stron Konwencji o różnorodności biologicznej (CBD COP10) w październiku 2010 r. w Nagoja w Japonii. Przyjęto tam tzw. Plan Strategiczny 2011-2020, w którym przedstawiono 20 celów zgrupowanych w 5 obszarach w zakresie ochrony różnorodności biologicznej. W Planie przedstawiono wizję sięgającą aż roku 2050 – różnorodność biologiczna ma być wówczas doceniona, zachowana i mądrze użytkowana, dostarczając usługi ekosystemowe i utrzymując zdrową planetę oraz przynosząc znaczące korzyści dla wszystkich ludzi. Natomiast misja zapisana w tym Planie odnosi się do okresu 2011-2020. Stwierdza się, że należy podjąć skuteczne i pilne działania na rzecz zatrzymania utraty różnorodności biologicznej w celu zapewnienia, że w roku 2020 ekosystemy będą trwale zachowane i nadal dostarczać będą podstawowe usługi, zapewniając różnorodność form życia na planecie i wnosząc wkład w podnoszenie jakości życia i zwalczanie ubóstwa. Zobowiązano państwa strony Konwencji do dokonania nowelizacji krajowych strategii różnorodności biologicznej w nawiązaniu do zapisów tego Panu. Podczas spotkania Strony Konwencji zgodziły się m.in. by co najmniej o połowę i tam gdzie to możliwe aż do zera, zredukować tempo utraty siedlisk przyrodniczych, w tym lasów. Uzgodniono również, że obszary chronione powinny objąć siedemnaście procent terenów lądowych i dziesięć procent obszarów morskich.

III.2. Historia ochrony przyrody

Historia ochrony przyrody liczy w Polsce już blisko 10 wieków. W źródłach znajdują się przykłady decyzji, które obecnie kojarzą się z ochroną przyrody. Pierwsze z nich, np. w sprawie ochrony bobrów, zapadały już w X wieku. Z czasem było ich coraz więcej. W czasach Kazimierza Wielkiego zaczęto chronić nadmiernie wówczas niszczone lasy, a Władysław Jagiełło wprowadził ograniczenie swobody polowań oraz ochronę starych, okazałych egzemplarzy dębów i cisów. Za Zygmunta Starego podjęto decyzje o ochronie sokoła i łabędzia, i kolejne o ochronie bobrów. Nie uratowano jednak niektórych ważnych gatunków, np. turów (wymarły w całej Europie), tarpanów czy żubrów (te wymarły na wolności, zachowały się jednak pojedyncze okazy w ogrodach zoologicznych i umożliwiły odtworzenie ich populacji). W czasach rozbiorów podejmowano także ważne inicjatywy i decyzje w tej dziedzinie. Stanisław Staszic wskazywał na unikatowy charakter przyrody Tatr i apelował o ich ochronę. Decyzję w tej sprawie podjął jednak dopiero w drugiej połowie XIX w. Sejm Krajowy we Lwowie (działający w ramach autonomii Galicji), który uchwalił ustawę względem zakazu łapania, wytępiania i sprzedawania zwierząt alpejskich właściwych Tatrom: świstaka i dzikich kóz. Tytuł tej ustawy brzmi nad wyraz nowocześnie, co było zasługą wybitnych przyrodników z uniwersytetów Lwowskiego i Jagiellońskiego. Była to jednocześnie pierwsza na świecie ustawa o ochronie gatunków podjęta nie z powodów użytkowych, a ze względu na ich wartość przyrodniczą.

Pierwsze obszary chronione powołano w XIX w. – tak na ziemiach polskich, jak i na świecie. Przyjmuje się, że pierwszy rezerwat przyrody powstał we Francji w 1852 r., a pierwszy na świecie park narodowy w Stanach Zjednoczonych w roku 1872. Natomiast pierwszy na dawnych ziemiach Polski rezerwat przyrody (chroniący starodrzew bukowy) ustanowiono w 1886 r. na Podolu pod nazwą „Pamiątka Pieniacka”. Kilka następnych powstało w pierwszych latach XX w., przede wszystkim w Małopolsce. Znacznie wcześniej podejmowano jednak decyzje o ochronie osobliwości i tworów przyrody w Prusach. Przykładem tych działań jest powołanie na terenach dziś położonych w granicach Polski (znacznie wcześniej niż ww. obszarów chronionych) rezerwatu w Pustkowiu Tucholskim – ustanowiono go w 1827 r. głównie dla ochrony rodzimego tutaj cisa. Obecnie jest on znany jako rezerwat przyrody „Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego” w Wierzchlesie.

Pierwszy w Polsce park narodowy powołano dopiero po I wojnie światowej, już w niepodległej Polsce. W II Rzeczpospolitej Polskiej nadano ochronie przyrody wysoką rangę. W 1921 r. w Konstytucji RP znalazł się zapis o zabytkach przyrody, określonych jako „wyższe dobro publiczne”. W tym samym roku utworzono rezerwat ścisły, który stał się zalążkiem przyszłego Białowieskiego Parku Narodowego, powołanego w 1932 r. jako wyodrębnione leśnictwo o nazwie Park Narodowy w Białowieży (decyzja o utworzeniu odrębnego podmiotu, jakim jest obecny park, zapadła dopiero w 1947 r.). W 1932 r. utworzono też Pieniński Park Narodowy jako jednostkę Lasów Państwowych „Park Narodowy w Pieninach” (ustawę o jego powołaniu przyjęto w 1954 r.). Jest to najstarszy w Europie transgraniczny obszar chronionej przyrody, w 1932 r. utworzono bowiem także Słowacki Rezerwat Przyrodniczy w Pieninach. Był to efekt podpisania w 1924 r. przez komisję polsko-czechosłowacką „Protokołu krakowskiego”, normującego granicę państwową i przyjmującego program tworzenia pogranicznych parków przyrodniczo-krajobrazowych. Nie wszystkie jednak postulowane w okresie międzywojennym parki narodowe udało się wtedy powołać. Pozostałe trzy utworzono dopiero po II wojnie światowej: Tatrzański w 1947 r., Świętokrzyski w 1954 r. i Ojcowski w 1956 r. Formalne ramy ochrony przyrody w Polsce były ustalane poprzez zapisy ustaw o ochronie przyrody (pierwszą przyjęto w 1934 r., a kolejne w latach 1949, 1991, 2004) i zapisy aktów wykonawczych do tych ustaw. Przez długie lata ustanawiano w Polsce liczne rezerwaty, parki narodowe i pomniki przyrody, a następnie, od lat 70. XX w., inne nowe formy ochrony przyrody. Wtedy to zaczęto powoływać pierwsze obszary chronionego krajobrazu i parki krajobrazowe (pierwszy, w 1976 r., powstał Suwalski PK), w których poza wartościami przyrodniczymi chroni się walory krajobrazowe. Po 1989 r. wprowadzono natomiast możliwość tworzenia trzech kolejnych nowych form ochrony przyrody – użytków ekologicznych, zespołów przyrodniczo-krajobrazowych i stanowisk dokumentacyjnych. Od czasu wstąpienia Polski do Unii Europejskiej są ponadto powoływane obszary Natura 2000. Wszystkie te działania, jak i obejmowanie ochroną rzadkich i zagrożonych gatunków roślin, zwierząt i grzybów doprowadziły do tego, że Polska ma szeroko rozbudowany system ochrony przyrody.

III.3. Ochrona przyrody jako element polityki państwa

Ochrona przyrody jest nie tylko polem zainteresowań przyrodników; to również ważny element polityki państwa, a więc pole działań jego instytucji. Obowiązująca obecnie Konstytucja RP (z 1997 r.), w przeciwieństwie do tej sprzed II wojny światowej, nie odnosi się bezpośrednio do ochrony przyrody, jednak zapis art. 5 stanowiący, że Rzeczpospolita Polska [….] strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju tworzy dobrą podstawę ochrony przyrody w Polsce. Wartości przyrodnicze są niewątpliwie elementem dziedzictwa narodowego, a dziedzina ochrony przyrody jest jednym z kluczowych elementów ochrony środowiska i ważnym priorytetem zrównoważonego rozwoju.

Perspektywicznym celem II Polityki ekologicznej państwa (dokumentu długookresowego, przygotowanego w 2000 r. z perspektywą do roku 2025) jest zapewnienie zachowania cennych przyrodniczo obszarów, dotychczas nie chronionych prawnie, poprzez objęcie ich różnymi formami ochrony przyrody oraz stworzenia na pozostałym obszarze kraju takich warunków i zasad prowadzenia działalności gospodarczej, w tym zasad ochrony gatunkowej roślin i zwierząt, aby możliwe było utrzymanie i odtwarzanie różnorodności biologicznej. Ochrona dziedzictwa przyrodniczego i racjonalne wykorzystanie zasobów przyrody jest też jednym z priorytetów Polityki ekologicznej Państwa w latach 2009–2012 z perspektywą do roku 2016, przyjętej przez Sejm w maju 2009 r. Zgodnie z priorytetami UE (zapisanymi m.in. w VI Programie Działań na Rzecz Środowiska Unii Europejskiej oraz w Odnowionej Strategii Unii Europejskiej dotyczącej zrównoważonego rozwoju) w „Polityce…” do najważniejszych wyzwań dla ochrony środowiska w Polsce zaliczono ochronę różnorodności biologicznej. W dokumencie akcentuje się mocno potrzebę zakończenia procesu wyznaczania obszarów Natura 2000 w naszym kraju i uwzględniania zasad ochrony przyrody w planach zagospodarowania przestrzennego.

Zapowiada się, że ochrona różnorodności biologicznej będzie jednym z głównych tematów środowiskowych polskiej Prezydencji w Unii Europejskiej (w drugiej połowie 2011 r.), czyli w okresie, w którym Polska będzie obejmie Przewodnictwo w Radzie Unii Europejskiej. Ochrona różnorodności biologicznej jest jednym z najważniejszych priorytetów polityki UE i Polska stara się wykazać, że sprawy te również traktuje priorytetowo. Przy okazji warto dodać, że z inicjatywy Ministerstwa Środowiska polska Prezydencja ma być Zieloną Prezydencją – uznano, że jest to doskonała okazja do zaprezentowania Polski jako kraju zaangażowanego w ochronę środowiska i działającego w trosce o otaczającą go przyrodę. Przyjęto zestaw zielonych zasad, w tym zasadę o zielonych zamówieniach publicznych, które mają być przestrzegane zarówno w trakcie przygotowań do Prezydencji jak i podczas jej trwania.

Podpisanie (w 1992 r.), a następnie ratyfikowanie (w 1995 r.) przez Polskę Konwencji o różnorodności biologicznej przyjętej w czerwcu 1992 r. w Rio de Janeiro nakłada na nasz kraj obowiązek przygotowywania krajowej strategii ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej. Została ona przygotowana przez Ministerstwo Środowiska i zatwierdzona przez Radę Ministrów 25 lutego 2003 r. Przedmiotem strategii jest cała różnorodność biologiczna na wszystkich poziomach jej organizacji, a więc różnorodność wewnątrzgatunkowa (genetyczna), międzygatunkowa i ponadgatunkowa (na poziomie ekosystemów i krajobrazów) na całym terytorium kraju, bez względu na formę jej użytkowania (obszary objęte ochroną i użytkowane gospodarczo) oraz stopień jej przekształcenia lub zniszczenia. Strategia jest w pierwszym rzędzie adresowana do administracji rządowej oraz do samorządów, czyli do tych instytucji, które bezpośrednio zarządzają zasobami przyrody w Polsce lub zajmują się sferami, które mogą mieć znaczący wpływ na stan przyrody. Powodzenie realizacji celów tej strategii i zapisanych w niej zadań będzie zależeć od tego, czy zostanie podjęta współpraca tych instytucji oraz czy uda się osiągnąć zaangażowanie społeczeństwa w działania na rzecz przyrody. W świetle ustaleń Konferencji w Nogoi z października 2010 r. (więcej w rozdz. 1 w tej (III) części e-szkolenia) Polska musi przystąpić do aktualizacji swej strategii.

Innym ważnym dokumentem strategicznym z dziedziny ochrony przyrody jest Strategia ochrony obszarów wodno-błotnych w Polsce wraz z planem działań na lata 2006–2013, która stanowi podstawę wdrażania w Polsce zapisów Konwencji o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego (Konwencja z Ramsar). Strategia dotyczy ochrony ekosystemów uzależnionych od wody – siedlisk lądowych (takich jak obszary bagienne i torfowiskowe), siedlisk śródlądowych wód powierzchniowych oraz ekosystemów płytkich morskich wód przybrzeżnych.

Ze względu na członkostwo w Unii Europejskiej Polska jest zobowiązana do uwzględnienia w swej polityce ochrony przyrody nie tylko zapisów aktów prawnych Unii Europejskiej z tej dziedziny, ale i wskazań zawartych w Strategii różnorodności biologicznej Unii Europejskiej z 1998 r. (i w planie działań do niej dołączonym) oraz zaleceń Komunikatu Komisji Europejskiej z 2006 r. odnoszących się do osiągnięcia tzw. celu 2010 – czyli zatrzymania procesu utraty różnorodności biologicznej do roku 2010 i później.

III.4. Podstawy prawne ochrony przyrody w Polsce

Głównym aktem prawnym regulującym w Polsce zagadnienia związane z ochroną przyrody jest ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r., która określa cele, zasady i formy ochrony przyrody żywej i nieożywionej oraz krajobrazu. Jest to już czwarta ustawa o ochronie przyrody w Polsce – poprzednie były wydawane w latach 1934, 1949 i 1991. Nowa ustawa o ochronie przyrody różni się od poprzednich tym, że do jej treści, w związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, włączono ustalenia prawa europejskiego dotyczące tej dziedziny, przede wszystkim przepisy związane z powoływaniem i funkcjonowaniem Europejskiej ekologicznej sieci Natura 2000.

Na podstawie ustawy o ochronie przyrody wydaje się różne akty wykonawcze (rozporządzenia i zarządzenia) ustalające szczegółowo przedmiot ochrony (chronione gatunki, siedliska), sposoby powoływania obszarów chronionych i ich funkcjonowania oraz funkcjonowania służb za nie odpowiedzialnych. Na mocy tych aktów prawnych powoływane są też obszary chronione.

Istotne znaczenie dla ochrony przyrody mają także inne akty prawne, zarówno te, które regulują funkcjonowanie dziedzin blisko związanych z ochroną przyrody, bo opierających się bezpośrednio na korzystaniu z zasobów przyrody (leśnictwo, gospodarka wodna, rolnictwo, czy rybactwo i rybołówstwo), jak i akty o charakterze horyzontalnym dotyczące procedur związanych z ingerowaniem w środowisko czy oceną potencjalnych skutków takiej ingerencji (przede wszystkim odnoszące się do procedury ocen oddziaływania na środowisko).

Ważnymi aktami prawnymi wpływającymi na zakres i sposób ochrony przyrody w Polsce są ponadto konwencje i inne porozumienia międzynarodowe, których Polska jest stroną (ratyfikowała je lub na razie tylko je podpisała). Polska jest stroną wielu konwencji i porozumień międzynarodowych o zasięgu światowym oraz europejskich – poniżej przedstawiono ich wykaz. Na podstawie tych aktów prawnych m.in. są powoływane obszary chronione o statusie międzynarodowym (np. rezerwaty biosfery, obszary światowego dziedzictwa przyrodniczego).

Konwencje oraz porozumienia i protokoły międzynarodowe^[1] z zakresu ochrony przyrody o zasięgu światowym, których Polska jest stroną:

Nazwa konwencji wraz z datą jej przyjęcia[2]	Data ratyfikacji przez Polskę	Data opublikowania w Polsce i nr Dziennika Ustaw
Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego przyjęta w Paryżu dnia 16 listopada 1972 r.	06. 05. 1976 r.	14. 09. 1976 r. [Dz.U. z 1976 r., nr 32, poz. 190 i 191, załącznik]
Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego, sporządzona w Ramsarze dnia 2 lutego 1971 r. (zwana Konwencją Ramsarską)	06. 01. 1977 r.	29. 03. 1978 r. [Dz.U. z 1978 r., nr 7 poz. 24 i 25]
Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem sporządzona w Waszyngtonie dnia 3 marca 1973 r. (zwana Konwencją Waszyngtońską lub w skrócie CITES od angielskiej nazwy Konwencji)	03. 11. 1989 r.	04. 04. 1991 r. [Dz. U. z 1991 r., nr 27, poz. 112 i 113]
Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, sporządzona w Bonn dnia 23 czerwca 1979 r.  Porozumienie o ochronie małych waleni Bałtyku i Morza Północnego, sporządzone w Nowym Jorku dnia 17 marca 1992 r.(zwane w skrócie ASCOBANS) Porozumienie o ochronie nietoperzy w Europie, podpisane w Londynie dnia 4 grudnia 1991 r. (zwane w skrócie EUROBATS). Porozumienie o ochronie wodniczki podpisane w Mińsku 30 kwietnia 2003 r.	13. 12. 1995 r.  13. 12. 1995 r. 21. 02. 1996 r. 12. 07. 2004 r.	10. 01. 2003 r. [Dz.U. z 2003 r., nr 2 poz. 17 i 18]  03. 12. 1999 r. [Dz. U. z 1999 r., nr 96, poz. 1108 i 1109] 03. 12. 1999 r. [Dz. U. z 1999 r., nr 96, poz. 1112 i 1113] ———-
Konwencja o różnorodności biologicznej, sporządzona w Rio de Janeiro dnia 5 czerwca 1992 r.  Protokół Kartageński o bezpieczeństwie biologicznym do Konwencji o różnorodności biologicznej sporządzony w Montrealu dnia 29 stycznia 2000 r.	13. 12. 1995 r. 26. 11. 2003 r.	06. 11. 2002 r. [Dz. U. z 2002 r., nr 184, poz. 1532 i 1533]  04. 10. 2004 r. [Dz. U. z 2004 r., nr 216, poz. 2201 i 2202]

Konwencje międzynarodowe z zakresu ochrony przyrody o zasięgu europejskim, których Polska jest stroną:

Nazwa konwencji	Data ratyfikacji przez Polskę	Data opublikowania w Polsce i nr Dziennika Ustaw
Konwencja o ochronie ptaków pożytecznych dla rolnictwa podpisana w Paryżu dnia 19 marca 1902 r.	02. 07. 1932 r.	05. 08. 1932 r. [Dz. U. z 1932 r., nr 67 poz. 625]
Konwencja o ochronie dzikiej fauny i flory europejskiej oraz ich siedlisk naturalnych, sporządzona w Bernie dnia 19 września 1979 r.(zwana Konwencją Berneńską)	12. 07. 1995 r.	25. 05. 1996 r. [Dz. U. z 1996 r., nr 58, poz. 263 i 264] sprostowanie: [Dz. U. z 2000 r., nr 12 poz. 154]
Nowa Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego sporządzona w Helsinkach dnia 9 kwietnia 1992 r. (nowa, uaktualniona i uszczegółowiona wersja Konwencji z 1974 r., zwana Drugą Konwencją Helsińską)	24. 06. 1999 r.	14. 04. 2000 r. [Dz. U. z 2000 r., nr 28, poz. 346 i 347]
Europejska konwencja krajobrazowa sporządzona we Florencji w dniu 20 października 2000 r.	24. 06. 2004 r.	29. 01. 2006 r. [Dz. U. z 2006 r., nr 14 poz. 98 i 99]
Ramowa Konwencja o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat sporządzona w Kijowie w maju 2003 r. (zwana Konwencją Karpacką)	28. 02. 2006 r.	31. 05. 2007 r. [Dz. U. z 2007 r., nr 96, poz. 634 i 635]

W Unii Europejskiej zagadnienia ochrony przyrody regulują przede wszystkim następujące dwie dyrektywy:

• Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory, zwana w skrócie dyrektywą siedliskową;
• Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków, zwana dyrektywą ptasią.

Zapisy tych dyrektyw zostały wprowadzone do prawa polskiego (przede wszystkim do ustawy o ochronie przyrody) w wyniku przystąpienia Polski do UE i są częścią obowiązującego u nas prawa. Na podstawie tych dyrektyw jest tworzona sieć obszarów Natura 2000 – więcej na ten temat napisano w e-szkoleniu „Sieć obszarów Natura 2000 w Polsce” oraz w e-szkoleniu „Podstawy prawne tworzenia sieci Natura 2000”.

Bardzo ważne są zapisy Konwencji Waszyngtońskiej o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem. Kwestie związane z tą konwencją są na obszarze UE regulowane przez rozporządzenia, przede wszystkim przez Rozporządzenie Rady (WE) Nr 338/97 z dnia 9 grudnia 1996 r. w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji handlu nimi oraz szereg rozporządzeń wykonawczych do tego zasadniczego rozporządzenia (więcej na stronie poświęconej tej konwencji: http://www.mos.gov.pl/cites-ma).

Obowiązujące w Polsce akty prawne dotyczące bezpośrednio dziedziny ochrony przyrody najłatwiej znaleźć poprzez Internetowy System Informacji Prawnej Sejmu RP^[3] (http://isip.sejm.gov.pl/prawo/index.html) – pod hasłem „ochrona przyrody” można uzyskać informacje o aktach prawnych bezpośrednio i pośrednio związanych z ochroną przyrody.

III.5. Formy ochrony przyrody – czyli jak chroni się przyrodę w Polsce?

Są dwa odrębne sposoby ochrony przyrody: ochrona in situ i ex situ. Ważniejsza z nich jest ochrona in situ, czyli ochrona wartości przyrodniczych w miejscu ich naturalnego występowania. Realizuje się ją poprzez powoływanie obszarów chronionych i obejmowanie tworów czy składników przyrody ochroną wszędzie tam, gdzie one występują. Jej przeciwieństwo to ochrona ex situ, polegająca na ochronie wartości przyrodniczych poza ich miejscem naturalnego występowania, a więc w ogrodach botanicznych, ogrodach zoologicznych, oceanariach, muzeach przyrodniczych itd.

Zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody w Polsce istnieje dziesięć form ochrony przyrody (tabela poniżej). Osiem spośród nich dotyczy tzw. ochrony obszarowej, w której ochroną obejmowane są konkretne miejsca lub obszary. Są to: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Dziewiąta forma – pomniki przyrody – dotyczy pojedynczych tworów przyrody ożywionej i nieożywionej lub ich skupisk. Jedna z form ma natomiast odmienny charakter – jest to ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów oraz siedlisk przyrodniczych (rzadkich i zagrożonych) wszędzie tam, gdzie one występują.

Każda z form ochrony przyrody ma inne cele i jest dla niej ustanawiany inny reżim ochronny, a zatem wprowadza się odmienne ograniczenia w stosunku do objętych ochroną obszarów czy obiektów. Reżimy ochronne mogą też być zróżnicowane w obrębie niektórych form ochrony przyrody – w obrębie parków narodowych i rezerwatów są ustanawiane np. obszary ochrony ścisłej, czynnej i krajobrazowej, a chronione gatunki obejmowane albo ochroną ścisłą, albo częściową. Ochrona ścisła (wykluczająca jakąkolwiek ingerencję człowieka) jest rzadko stosowana, obowiązuje w niewielu miejscach w obrębie obszarów chronionych. Na ogół na obszarach chronionych obowiązują różne (mniejsze lub większe) ograniczenia, uzależnione od typu obszaru chronionego i dostosowane do stanu i wrażliwości przyrody w danym miejscu. Ochrona czynna polega natomiast na stosowaniu specjalnych zabiegów mających na celu zachowanie lub przywrócenie pożądanego stanu przyrody. A ochrona krajobrazowa to zachowanie cech charakterystycznych danego krajobrazu.

Obszary objęte ochroną przyrody w Polsce zajmują (nie licząc obszarów Natura 2000) ponad 10,1 tys. km² (ok. 32,3% powierzchni kraju), ale obszary objęte ochroną głównie ze względu na wartości przyrodnicze, a więc takie, na których ochrona przyrody jest najwyższym priorytetem (przede wszystkim parki narodowe i rezerwaty) stanowią zaledwie 1,5% powierzchni kraju. Wśród rezerwatów ponad 80% stanowią rezerwaty chroniące przede wszystkim przyrodę ożywioną, a ok. 12% to rezerwaty krajobrazowe i chroniące przyrodę nieożywioną. Priorytet ochrony przyrody dotyczy też użytków ekologicznych powoływanych decyzjami lokalnymi, zajmują one jednak bardzo niewielką powierzchnię (ok. 0,1% powierzchni kraju). Specyficzny charakter mają obszary sieci Natura 2000, które zajmują obecnie prawie 20% powierzchni Polski – w dużym stopniu nakładają się one na pozostałe formy ochrony przyrody (obejmują np. wszystkie parki narodowe, wiele rezerwatów i parków krajobrazowych, a także części obszarów chronionego krajobrazu), inny jest bowiem charakter ochrony w ich obrębie w porównaniu z krajowymi formami ochrony (więcej w e-szkoleniu „Sieć obszarów Natura 2000 w Polsce”). Na przeważającej części terenów chronionych w Polsce (w parkach krajobrazowych i na obszarach chronionego krajobrazu) priorytet stanowi jednak ochrona krajobrazu i reżimy ochronne dotyczące ochrony przyrody są tam słabsze.

Cele poszczególnych form ochrony przyrody (zgodnie z zapisem w ustawie o ochronie przyrody) oraz liczba obiektów poszczególnych form i zajmowana przez nie powierzchnia (dane wg GUS z 2009 r.^[4]):

Nazwa formy ochrony	Cele utworzenia danej formy ochrony i jej charakterystyka	Liczba obiektów danej kategorii	Łączna powierzchnia obiektów danej kategorii (w tys. ha)
Parki narodowe	Obszary wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1 tys. ha, w których ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe; tworzy się je w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, zwierząt lub grzybów.	23	314,5
Rezerwaty	Obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, zwierząt i grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi.	1 451	163,4
Parki krajobrazowe	Obszary chronione ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe, w celu zachowania i popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju.	121	2 518,1
Obszary chronionego krajobrazu	Tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnieniem funkcji korytarzy ekologicznych.	284	6 973,1
Obszary Natura 2000  [dane na luty 2011]	Wyznaczone w celu ochrony określonych gatunków ptaków (obszary specjalnej ochrony ptaków) i określonych typów siedlisk przyrodniczych, gatunków roślin i pozostałych zwierząt poza ptakami i ważnych dla nich siedlisk (specjalne obszary ochrony siedlisk) (zob.: e-szkolenia 2 i 3).	144 obszary „ptasie” 823 obszary „siedliskowe”	łącznie: ok. 19,7 % pow. kraju [nie są dostępne aktualne dane o łącznej pow. w ha]
Pomniki przyrody	Za pomniki przyrody uznawane są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej, odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie.	35 420	–
Stanowiska dokumen-tacyjne	Niewyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do wyodrębnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych, a także miejsca występowania kopalnych szczątków roślin lub zwierząt.	240	0,8
Użytki ekologiczne	Zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej: naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania.	6 628	47,3
Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe	Fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na walory widokowe lub estetyczne.	287	86,4
Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów	Ochrona (ścisła i częściowa) w celu zapewnienia przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk, gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych, a także zachowania różnorodności gatunkowej i genetycznej.	428 taksonów roślin, czyli gatunków lub rodzajów, 750 gatunków zwierząt oraz 52 gatunki grzybów i 57 taksonów porostów	–

 

Współpraca międzynarodowa w dziedzinie ochrony przyrody obejmuje nie tylko porozumienia dotyczące ochrony obszarów czy gatunków, ale i klasyfikacji obszarów chronionych, mającej na celu wypracowanie porównywalnych kategorii ochrony w poszczególnych krajach. Jest to ważne, ponieważ te same nazwy obszarów chronionych w różnych krajach odnoszą się często do różnych reżimów ochronnych. Koordynację prac na poziomie globalnym w zakresie klasyfikacji obszarów chronionych prowadzi Międzynarodowa Komisja Obszarów Chronionych (WCPA) działająca w ramach Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN). Polskie parki narodowe mają duże znaczenie dla ochrony przyrody również w skali międzynarodowej. Świadczy o tym fakt przyznania według tej międzynarodowej klasyfikacji IUCN piętnastu z nich wysokiej kategorii II, dwóm kategorii V. Sześć najnowszych polskich parków nie zostało ujętych jeszcze w tej klasyfikacji.

Część obszarów chronionych w Polsce to obszary tak cenne przyrodniczo, że zostały objęte dodatkowo ochroną w ramach światowych sieci obszarów chronionych lub uzyskały specjalne tytuły podkreślające ich wartość. Zwiększa to ich rangę, a także nadaje im walor szczególnej wartości i atrakcyjności – tak dla profesjonalnych przyrodników, jak i dla turystów. Do sieci obszarów wodno-błotnych o znaczeniu światowym (tworzonych na podstawie Konwencji z Ramsar) zgłoszono 13 obszarów z Polski. Na terytorium Polski utworzono też 9 rezerwatów biosfery (w ramach programu UNESCO MaB – Człowiek i Biosfera). Część z tych rezerwatów ma charakter transgraniczny i obejmuje nie tylko tereny z obszaru Polski, ale i z państw sąsiednich (jeden z nich – Bieszczady – jest położony na obszarze aż trzech państw, jako pierwszy na świecie). Na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego (tworzonej na mocy Konwencji Paryskiej przez UNESCO) znajduje się 13 obiektów z Polski, ale tylko jeden z nich (Białowieski Park Narodowy) reprezentuje dziedzictwo przyrodnicze, a jeden zarówno dziedzictwo przyrodnicze, jak i kulturowe (Park Mużakowski w woj. lubuskim), pozostałe – dziedzictwo historyczne i kulturowe. Dyplom Europy, prestiżowe wyróżnienie Rady Europy dla obszarów chronionych, w Polsce do tej pory otrzymały tylko dwa parki narodowe (Białowieski i Bieszczadzki). Białowieskiemu Parkowi Narodowemu przyznano dyplom w 1997 r., lecz z powodu wątpliwości dotyczących planów ochrony i wprowadzonych reżimów ochronnych odznaczenie zostało zawieszone (podobnie stało się w przypadku puszczy po stronie białoruskiej).

Poza oficjalnie wyznaczanymi obszarami przyrodnicy wskazują też tzw. obszary dzikości. Są to tereny o najwyższym stopniu naturalności przyrody, które – ich zdaniem – powinny być nie tylko objęte ochroną, ale też w najmniejszym lub wręcz żadnym stopniu użytkowane, by przyroda mogła tam funkcjonować wyłącznie według swoich praw. W Polsce tę ideę propaguje organizacja Pracownia na rzecz Wszystkich Istot w ramach realizowanego od 1996 r. projektu „Dzikie jest piękne – Strażnicy Miejsc Przyrodniczo Cennych”. Uczestniczący w tym projekcie strażnicy zaangażowani są w lokalne i ogólnopolskie kampanie w obronie dzikiej przyrody. Pracownia przygotowała Mapę Dzikiej Polski (http://pracownia.org.pl/mapa-dzikiej-polski) i szkoli strażników wskazywanych na mapie miejsc.

Od pewnego czasu ideę obszarów dzikości wspiera Komisja Europejska, uważając, że w każdym kraju ok. 10% terytorium powinno być „oddane” przyrodzie, a więc nieużytkowane gospodarczo lub użytkowane jedynie bardzo ekstensywnie. Z ideą obszarów dzikości łączy się idea wyznaczania obszarów przyrodniczo cennych i wrażliwych na terenach rolniczych (tzw. obszary HNV – High Nature Value Farmlands), propagowana przez Europejską Agencję Środowiska i Komisję Europejską. Na takich obszarach praktyki rolnicze nakierowane na ochronę walorów przyrodniczych będą specjalnie wspierane przez UE (więcej w e-szkoleniu 9, w rozdz. nt. rolnictwa).

Oprócz ochrony prawnej (poprzez wymienione formy ochrony) można i należy realizować ochronę przyrody także poprzez plany zagospodarowania przestrzennego, czyli dokumenty decydujące o rozmieszczaniu w przestrzeni poszczególnych funkcji gospodarczych oraz o lokalizacji ważniejszych inwestycji, a także poprzez plany urządzeniowe lasów (dokumenty decydujące o gospodarce w lasach). W takich planach należy uwzględniać (a więc chronić przed lokalizacją uciążliwych funkcji czy nadmierną eksploatacją) wszystkie formalnie wyznaczone obszary chronione i obszary, które dopiero planuje się objąć ochroną, a także korytarze ekologiczne, czyli tereny umożliwiające migrację roślin, zwierząt lub grzybów (np. doliny rzeczne czy pasy zadrzewień łączące różne obszary chronione lub większe kompleksy leśne lub otwarte torfowiskowe). Ważne jest też należyte uwzględnianie zagadnień ochrony przyrody w ramach ocen oddziaływania na środowisko, czyli procedur służących do oceny potencjalnych skutków realizacji planowanych inwestycji czy też wdrażania zapisów przygotowywanych dokumentów strategicznych. Pozwoli to na ograniczanie przyszłych potencjalnych konfliktów dotyczących ewentualnych zagrożeń dla walorów przyrodniczych i funkcji terenów cennych przyrodniczo.

O losach przyrody decyduje jednak w dużym stopniu to, w jak dużym stopniu i jak konsekwentnie przestrzegane są przepisy o ochronie przyrody i jak owo przestrzeganie jest kontrolowane. Dotyczy to szczególnie procesów decyzyjnych związanych z ustalaniem strategii rozwoju poszczególnych regionów oraz z lokalizowaniem inwestycji mogących szkodliwie oddziaływać na środowisko. Tylko taką drogą można bowiem skutecznie nie dopuszczać do niszczenia walorów przyrodniczych.

do góry

III.6. Główne instytucje zajmujące się ochroną przyrody w Polsce

Formalnymi organami ochrony przyrody w Polsce, a więc instytucjami odpowiedzialnymi za realizację ochrony przyrody zgodnie z zapisami ustawy o ochronie przyrody, są: minister właściwy do spraw środowiska, generalny dyrektor ochrony środowiska, wojewoda, regionalny dyrektor ochrony środowiska, starosta oraz wójt, burmistrz lub prezydent miasta, którzy w ramach swych kompetencji odpowiadają za różne sprawy z zakresu ochrony przyrody na obszarze swego działania. Warto wiedzieć, czym zajmują się najważniejsze dla ochrony przyrody instytucje, którymi kierują ww. wysokiej rangi urzędnicy. I tak:

• Ministerstwo Środowiska – jeden z podsekretarzy stanu (wiceministrów) ma rangę Głównego Konserwatora Przyrody, a w strukturze Ministerstwa działa Departament Ochrony Przyrody.
  Ministerstwo zajmuje się przede wszystkim inicjowaniem, opracowywaniem i realizowaniem kierunków polityki Ministra Środowiska w zakresie ochrony przyrody (głównie przygotowywaniem i aktualizowaniem dokumentów strategicznych i aktów prawnych dotyczących tej dziedziny oraz wydawaniem decyzji w ramach kompetencji Ministra), w tym tworzeniem sieci obszarów Natura 2000 oraz prowadzeniem spraw wynikających z nadzoru Ministra nad parkami narodowymi.

• Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska – instytucja podległa Ministerstwu Środowiska. W GDOŚ za ochronę przyrody odpowiadają głównie dwa departamenty: Departament Ochrony Przyrody i Departament Obszarów Natura 2000, ale część spraw dotyczących ochrony przyrody znajduje się też w kompetencjach innych departamentów GDOŚ: Departamentu Ocen Oddziaływania na Środowisko oraz Departamentu Kontroli Szkód w Środowisku, Ekozarządzania, Promocji i Informacji o Środowisku.
  GDOŚ to w strukturze zarządzania ochroną przyrody w Polsce instytucja nowa (działa od 15 listopada 2008 r.). Przejęła większość obowiązków Ministerstwa Środowiska związanych z krajowymi formami ochrony przyrody w Polsce (włączając w to Naturę 2000, ale bez parków narodowych, które nadal pozostają pod bezpośrednim nadzorem Ministra).

• Urzędy Wojewodów – w urzędach działają wydziały ochrony środowiska, które w imieniu wojewody prowadzą część spraw dotyczących ochrony przyrody, w tym związane z nadzorem nad powoływaniem i funkcjonowaniem parków krajobrazowych oraz nad realizacją ochrony przyrody.
  Wiele z wcześniejszych obowiązków wojewodów w zakresie ochrony przyrody przejęli regionalni dyrektorzy ochrony środowiska.

• Regionalne dyrekcje ochrony środowiska działające przy urzędach wojewodów, a podległe GDOŚ – pracują w nich regionalni konserwatorzy przyrody (w randze zastępcy regionalnego dyrektora).
  Regionalne dyrekcje to, tak jak GDOŚ, instytucje nowe w strukturze zarządzania ochroną przyrody w Polsce (działają od 15 listopada 2008 r.). Przejęły większość dotychczasowych obowiązków wojewodów i wojewódzkich konserwatorów przyrody. Wykonują prace związane z wprowadzaniem ochrony gatunkowej roślin, zwierząt i grzybów, prowadzeniem dokumentacji stanu przyrody obszaru województwa oraz rejestru obiektów i obszarów chronionych, uzgadnianiem inwestycji w obszarach chronionych, a ponadto prowadzą prace związane z szacowaniem szkód oraz sprawy o odszkodowania za szkody wyrządzone przez zwierzęta chronione.

• Starostwa – w ich kompetencjach dotyczących ochrony przyrody leży przede wszystkim prowadzenie w imieniu starostów rejestru zwierząt, którymi handel podlega ograniczeniom na podstawie prawa Unii Europejskiej ochrona drzew i krzewów rosnących na nieruchomościach będących własnością gminy oraz sprawowanie kontroli nad przestrzeganiem przepisów o ochronie przyrody w trakcie gospodarczego wykorzystywania jej zasobów.

• Urzędy gmin (miejskich i wiejskich) – w imieniu wójtów, burmistrzów lub prezydentów miast w zakresie ochrony przyrody zajmują się przede wszystkim wydawaniem zezwoleń i pobieraniem opłat za usuwanie drzew lub krzewów.

Organami ochrony przyrody stały się też sejmiki województw, odkąd w 2009 r. powierzono im kompetencje w zakresie tworzenia, poszerzania oraz zmniejszania i likwidacji parków krajobrazowych. Nadzór nad parkami krajobrazowymi w imieniu samorządów województw sprawują urzędy marszałkowskie.

Instytucjami ważnymi dla ochrony przyrody są także dyrekcje parków narodowych i krajobrazowych. Zajmują się one następującymi sprawami:

• Dyrekcje parków narodowych – odpowiadają przede wszystkim za zgodną z zapisami planów ochrony realizację ochrony przyrody na obszarze parków, a do czasu zatwierdzenia planów – zgodną z wykazami zadań ochronnych (obecnie tylko jeden park, Bory Tucholskie, posiada aktualny zatwierdzony plan ochrony). Dyrekcje parków narodowych odpowiadają też za prowadzone na terenie parków działania naukowe i edukacyjne. W ekosystemach objętych ochroną ścisłą zapewniają warunki do nastepowania spontanicznych procesów przyrodniczych, a na pozostałych obszarach prowadzą prace zmierzające do zachowania istniejącego stanu przyrody lub wykonują zabiegi z zakresu czynnej ochrony przyrody przywracające jej właściwy stan.

• Dyrekcje parków krajobrazowych (nadzorowane obecnie przez samorządy województw) – odpowiadają przede wszystkim za zgodną z zapisami planów ochrony realizację działań ochronnych, nie tylko dotyczących walorów przyrodniczych i krajobrazowych, ale również walorów kulturowych i historycznych.

Ponadto istotną rolę w zakresie ochrony przyrody odgrywają (i powinny odgrywać) organy opiniodawczo-doradcze, skupiające głównie przedstawicieli nauki, praktyki i organizacji ekologicznych. Są to:

• Państwowa Rada Ochrony Przyrody, działająca przy ministrze właściwym ds. środowiska;

• regionalne rady ochrony przyrody, działające przy regionalnych dyrektorach ochrony środowiska;

• rady naukowe parków narodowych, działające przy dyrektorach parków narodowych;

• rady parków krajobrazowych lub rady zespołów parków krajobrazowych, działające przy dyrektorach parków krajobrazowych lub dyrektorach zespołów parków krajobrazowych.

Instytucje te zajmują się głównie oceną realizacji ochrony przyrody oraz opiniowaniem różnych dokumentów strategicznych i aktów prawnych dotyczących ochrony przyrody i innych, których zapisy mogą być istotne dla ochrony przyrody.