II.1. Przedmiot ochrony przyrody

II.2. Motywy i cele ochrony przyrody

II.3. Elementy przyrody obejmowane ochroną

II.4. Kto się zajmuje ochroną przyrody?

 

II.1. Przedmiot ochrony przyrody
Termin przyroda pojawia się w różnych kontekstach i przypisuje mu się różne znaczenie. Przyroda to skomplikowany układ obejmujący świat organizmów żywych (od mikroorganizmów po zwierzęta) wraz z ich środowiskiem życia, powiązanych ze sobą niezliczonymi zależnościami i procesami przyrodniczymi.

Mówimy o przyrodzie żywej (ożywionej), czyli o jej elementach ożywionych (na określonych terenach tworzą one biocenozy) i o przyrodzie nieożywionej, czyli o abiotycznych (fizycznych) elementach środowiska (ich podstawowe jednostki to biotopy). Funkcjonalna całość elementów przyrody na danym terenie to ekosystem (najważniejsza ekologiczna jednostka funkcjonalna biosfery), na który składają się biocenoza i biotop, wraz z zachodzącymi w nich i między nimi procesami wymiany materii, energii i informacji (przede wszystkim genetycznej).

Przykładami ekosystemów są: staw, las, torfowisko, dolina rzeki, morskie wybrzeże wraz z całym specyficznym dla nich zbiorem elementów żywej przyrody i charakterystycznym układem fizycznych cech środowiska.

Stosowanie terminu „przyroda” tylko w odniesieniu do jej żywej części nie jest słuszne, gdyż przyroda ożywiona może prawidłowo funkcjonować jedynie w ścisłym powiązaniu ze swym środowiskiem, na które składają się przede wszystkim gleba, podłoże geologiczne, wody i warunki klimatyczne (zjawiska zachodzące w atmosferze). Trzeba więc cały ten układ występujący na powierzchni Ziemi oraz tuż pod tą powierzchnią i nad nią traktować łącznie – zarówno w odniesieniu do lądów, jak i oceanów.

Przedmiotem ochrony przyrody są: pojedyncze obiekty przyrody żywej i nieożywionej lub ich kompleksy, a także krajobraz, czyli ogół zewnętrznych cech przyrodniczych i antropogenicznych (utworzonych przez człowieka lub z jego udziałem) wyróżniających określony teren.

Ochrona krajobrazu stała się jednym z bardzo ważnych elementów ochrony przyrody – chroni się zarówno krajobrazy zbliżone do naturalnych, jak i krajobrazy przekształcone przez człowieka, ale stanowiące charakterystyczne dla określonych obszarów i harmonijne kompleksy. Kompleksy te obejmują często wiele powiązanych ekosystemów, wśród których niejednokrotnie znajdują się też takie, które chroni się również ze względu na ich walory przyrodnicze.

W kontekście ochrony przyrody używany jest też termin „różnorodność biologiczna”^[1] – określa się nim zróżnicowanie życia na wszelkich poziomach jego organizacji. Zgodnie z Konwencją o różnorodności biologicznej (podpisaną w Rio de Janeiro w 1992 r. w czasie konferencji Narodów Zjednoczonych pn. Szczyt Ziemi), która jest najważniejszym międzynarodowym aktem prawnym w dziedzinie ochrony przyrody, różnorodność biologiczna to zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów występujących na Ziemi w ekosystemach lądowych, morskich i słodkowodnych oraz w zespołach ekologicznych, których są częścią. Dotyczy ona różnorodności w obrębie gatunku (różnorodność genetyczna), pomiędzy gatunkami oraz różnorodności ekosystemów.

II.2. Motywy i cele ochrony przyrody

Korzystając ze środowiska, w którym żyje, człowiek je przekształca. To prowadziło i – niestety – nadal często prowadzi do silnej degradacji środowiska, a więc i do ubożenia zasobów przyrody; niszczone są zarówno elementy przyrody żywej, jak i nieożywionej. Ochrona przyrody ma temu przeciwdziałać. Wybór elementów przyrody, które obejmowane są ochroną zależy od różnych czynników, przede wszystkim od uznawanych wartości i zasad obowiązujących w danym społeczeństwie oraz od poziomu wiedzy przyrodniczej decydentów i społeczeństwa. To wszystko składa się na motywy, którymi kierują się zwolennicy ochrony przyrody i jej przeciwnicy.

Inne były motywy ochrony przyrody w przeszłości, inne są obecnie, a ponadto występowały duże różnice między krajami; tradycje ochrony przyrody są zatem różne.

Dawniej głównym motywem ochrony miejsc czy obiektów przyrodniczych (dziś określanych jako przyrodniczo cenne) były wierzenia. Ze względu na unikatowy wygląd lub niezwykłość miejsca lub zjawiska, kojarzono je z obecnością bogów lub sił nieczystych – były więc czczone lub omijane z daleka, a zatem nieużytkowane (czyli nie niszczone), co spowodowało, że zachowały one walory przyrodnicze i estetyczne aż do współczesnych czasów. Dawni władcy obejmowali też specyficzną ochroną niektóre szczególnie piękne lub rzadkie elementy przyrody, zastrzegając ich użytkowanie tylko dla siebie lub dla wybranych przez siebie członków społeczeństw (np. „lasy królewskie” lub „zwierzęta królewskie”, jak tur czy żubr). To również przyczyniło się do przetrwania wielu cennych obiektów i miejsc o dużych walorach przyrodniczych. Nie była to na ogół świadoma ochrona przyrody, a ochrona mimowolna, podejmowana głównie ze względów użytkowych lub ambicjonalnych. Zawdzięczamy jej jednak dużą część najwartościowszych przyrodniczo terenów w Europie – w niektórych przypadkach chodziło bowiem o ochronę ginących już gatunków.

Pierwsze świadome decyzje dotyczące ochrony przyrody zaczęto podejmować dopiero w drugiej połowie XIX wieku.

Obecne podejście do ochrony przyrody cechuje szerszy zakres motywów i celów. Motywy mają naturę:

• emocjonalno-estetyczną – aby móc podziwiać piękno i dzikość przyrody oraz zachować ją, traktując przyrodę jako wartości samą w sobie,
• przyrodniczo-naukową – aby badać przyrodę, jej strukturę i funkcjonowanie w celach naukowych i dla tworzenia podstaw jej ochrony,
• społeczną – by zachować ciekawe miejsca w celu spędzania w nich czasu wolnego, by można było wypoczywać w otoczeniu pięknej przyrody lub polepszyć stan zdrowia,
• gospodarczą – by poznawać cechy i właściwości użytkowe przyrody i zachować na przyszłość niektóre surowce (np. do produkcji leków),
• historyczno-naukową – by zachować jak najwięcej dla następnych pokoleń, by i im przyroda mogła służyć w różny sposób i by mogły ją podziwiać i badać.

W nowoczesnym podejściu do ochrony przyrody podkreśla się bardzo mocno, że ochrona przyrody czy inaczej ochrona różnorodności biologicznej jest szczególnie ważna ze względu na tzw. społeczne funkcje ekosystemów; w UE nazwano je usługami ekosystemów ^[2]. Od rodzaju struktury przyrodniczej i kondycji ekosystemów w dużym stopniu zależą bowiem takie funkcje środowiskowe jak:

• utrzymywanie i regulacja stosunków klimatycznych i wodnych, a więc wpływ na zapewnienie dostępu do czystej wody i czystego powietrza – od rodzaju szaty roślinnej i kondycji ekosystemów zależą bowiem w dużym stopniu takie zjawiska jak opady, susze, powodzie, a także neutralizacja i rozprzestrzenianie się w środowisku zanieczyszczeń i zarazków różnych chorób;
• dostarczanie wrażeń i inspiracji związanych z pięknem przyrody oraz zdrowych warunków do rekreacji; ma to duże znaczenie społeczne i kulturowe, m.in. dla pozytywnego odczuwania jakości życia;
• tworzenie gleb, zjawiska fotosyntezy i obiegu składników odżywczych, które warunkują procesy wzrostu i produkcji biomasy – istotne dla samej przyrody oraz dla rolnictwa, leśnictwa, rybołówstwa i innych dziedzin; ma to wpływ na produkowanie żywności, drewna, włókien naturalnych.

Niezależnie od motywów, osoby podejmujące działania z zakresu ochrony przyrody ustalają cele tej ochrony, a więc decydują, co ma być chronione i co poprzez tę ochronę chce się osiągnąć. Główne cele ochrony przyrody są obecnie w Polsce i w innych krajach następujące:

• zachowanie walorów i elementów przyrody uznawanych za ważne i cenne, w tym różnorodności biologicznej, czyli całego zróżnicowania przyrody żywej na wszystkich poziomach jej organizacji (genetycznej, gatunkowej, ekosystemowej i krajobrazowej),
• utrzymanie stabilności procesów przyrodniczych,
• właściwe korzystanie z przyrody,
• odnawianie (w razie potrzeby i w miarę możliwości) składników i zasobów przyrody żywej i nieożywionej (tzw. georóżnorodności) zniszczonych przez człowieka.

Ustalając cele ochrony przyrody na danym terenie, należy znaleźć odpowiedź na wiele pytań, z których najważniejsze to: Jakie są walory przyrodnicze obszaru? Co chcemy chronić w tym miejscu? Co na danym terenie ma być zasadniczym celem ochrony przyrody? Od odpowiedzi na te pytania zależy m.in. to, jaki model (sposób) ochrony przyrody można lub należy przyjąć. Trzeba bowiem zdawać sobie sprawę z tego, że nie ma jednego, sztywno określonego modelu ochrony przyrody, który sprawdzałby się wszędzie. W różnych miejscach cele ochrony są różne, tak jak i sposoby osiągania tych celów mogą, a czasem muszą być różne. Ochrona żywej przyrody polega w jednym przypadku na ochronie stanu istniejącego, w drugim – na dążeniu do przywrócenia stanu poprzedniego, sprzed zniszczeń spowodowanych przez człowieka. Niekiedy powstrzymuje się procesy ekologicznej sukcesji (czyli naturalne zmiany w składzie gatunkowym i strukturze biocenoz) w imię ochrony stanu istniejącego (w celu ochrony niektórych elementów różnorodności biologicznej). Kiedy indziej dopuszcza się lub nawet celowo pobudza procesy sukcesji, by zapoczątkować procesy naturalne, które z czasem mogą doprowadzić do powstania biocenoz bardziej zbliżonych do naturalnych.

Trzeba też uświadamiać sobie, że różnorodność biologiczna odmiennych typów ekosystemów może być różna (i to znacznie), że występuje duże zróżnicowanie przestrzenne wynikające z różnorodności fizycznych warunków środowiska. Istotne jest też to, że ekosystemy zbliżone do naturalnych nie zawsze cechuje wysoka różnorodność biologiczna; często charakteryzuje je mniejsza różnorodność, ale większa stabilność i walor naturalności. Niekiedy jednak ekosystemy w większym stopniu przekształcone przez człowieka cechuje bardzo duża różnorodność biologiczna, ale przy tym brak im często równowagi – dla utrzymania ich różnorodności trzeba podejmować działania na dużą skalę, co pociąga za sobą spore koszty.

do góry

II.3. Elementy przyrody obejmowane ochroną

Przyrodę chroni się w różny sposób. Chroni się albo całość przyrody na danym terenie (np. w rezerwacie czy parku narodowym), albo wybrane występujące na danym terenie elementy/składniki przyrody, np. okazałe drzewa czy głazy narzutowe (jako pomniki przyrody). Niektóre elementy przyrody chroni się natomiast wszędzie tam, gdzie występują (np. określone gatunki roślin i zwierząt na terytorium danego kraju).

Co konkretnie podlega ochronie, wynika na ogół z przepisów prawnych danego kraju. Są one wyrazem tradycji ochrony przyrody w danym kraju, a ponadto odzwierciedlają zobowiązania przyjęte przez dany kraj w momencie podpisywania konwencji i innych wielostronnych porozumień międzynarodowych z zakresu ochrony przyrody. Takie porozumienia są wyrazem skali problemów globalnych lub regionalnych, z którymi trzeba się zmierzyć, i wagi, jaką społeczność międzynarodowa przykłada do ochrony przyrody, a więc do rozwiązywania tych problemów. Polska jest członkiem Unii Europejskiej już od 2004 r., a więc na realizację ochrony przyrody w naszym kraju mają wpływ zobowiązania zapisane w aktach prawnych obowiązujących wszystkie państwa członkowskie UE i w dokumentach politycznych (strategiach) wyznaczających kierunki polityki Unii. Podstawy prawne ochrony przyrody obowiązujące w Polsce opisano w części III. niniejszego e-szkolenia i w e-szkoleniu „Podstawy prawne tworzenia sieci Natura 2000”.

Na początkowym etapie świadomych działań na rzecz ochrony przyrody ochroną obejmowano głównie miejsca wyróżniające się znaczną naturalnością przyrody żywej, przede wszystkim miejsca występowania dużego bogactwa flory i coraz rzadszych już gdzie indziej zwierząt (głównie ptaków i dużych ssaków). Taką ochronę przyrody określa się na ogół mianem ochrony konserwatorskiej.

Obecnie podejście do ochrony przyrody jest inne. Opiera się na koncepcji ochrony różnorodności biologicznej i tzw. georóżnorodności (ochrony wartościowych elementów przyrody nieożywionej), co wzbogaciło ochronę konserwatorską. Ochroną obejmuje się więc także takie elementy przyrody, których dawniej nie chroniono, zarówno unikatowe (a więc rzadkie, występujące sporadycznie i tylko w niektórych miejscach) elementy przyrody, jak i elementy typowe, charakterystyczne dla pewnych obszarów (tam, gdzie są one najlepiej wykształcone i gdzie można liczyć na ich przetrwanie). Chroni się zatem zarówno ginące i zagrożone gatunki roślin i zwierząt oraz zagrożone i zanikające siedliska przyrodnicze, jak i typowe i charakterystyczne dla poszczególnych obszarów gatunki i siedliska (dla zachowania pełnego obrazu ich zróżnicowania) oraz – tak jak dawniej – wszystkie te miejsca, które odznaczają się dużym stopniem naturalności przyrody żywej, a ponadto miejsca występowania rzadkich i dobrze wykształconych struktur przyrody nieożywionej – przede wszystkim struktur geologicznych.

W krajach Unii Europejskiej wyrazem takiego podejścia do ochrony przyrody jest ochrona rzadkich, ginących i zagrożonych gatunków organizmów oraz typów siedlisk przyrodniczych poprzez powoływanie obszarów Natura 2000, które tworzą Europejską sieć obszarów chronionych Natura 2000. W Polsce obszary Natura 2000 stały się nową, odrębną formą ochrony przyrody (patrz część III niniejszego e-szkolenia.). Szczegółowe informacje o tej sieci i o jej tworzeniu w Polsce zamieszczono w e-szkoleniu „Sieć obszarów Natura 2000 w Polsce” oraz w e-szkoleniu „Podstawy prawne tworzenia sieci Natura 2000”.

II.4. Kto się zajmuje ochroną przyrody?

O podejmowaniu działań na rzecz ochrony przyrody decyduje przede wszystkim wrażliwość na wartości przyrodnicze oraz wiedza o ich występowaniu i znaczeniu, a odkąd prawo ściśle reguluje tą dziedzinę też wiedza o obowiązkach w tym zakresie. Ustawa o ochronie przyrody stanowi bowiem, że dbałość o przyrodę jest obowiązkiem organów administracji, osób prawnych i fizycznych – a więc każdego z nas.

Inicjowanie ochrony przyrody było i jest na ogół domeną entuzjastów przyrody: profesjonalnych przyrodników (biologów, geografów, geologów, leśników), przyrodników amatorów (np. miłośników ptaków, miłośników niektórych gatunków roślin, myśliwych) i działaczy lokalnych (miłośników miejscowości czy regionów). Działają oni samodzielnie lub w ramach organizacji skupiających podobnych entuzjastów. Ochrona przyrody właśnie takim organizacjom w dużym stopniu zawdzięcza swój rozwój, a społeczeństwo – uratowanie wielu cennych przyrodniczo miejsc i gatunków.

Wraz z rozwojem ochrony przyrody zajmuje się nią coraz więcej osób, a ich działania przybierają charakter coraz bardziej profesjonalny i interdyscyplinarny, a także staje się domeną działań instytucji oficjalnych zajmujących się sprawami ochrony przyrody, zarówno w ramach administracji publicznej, jak i służb ochrony przyrody związanych z konkretnymi obszarami chronionymi. Ochrona przyrody jest więc domeną:

• przyrodników-naukowców, którzy badają przyrodę,
• przyrodników-urzędników, którzy prowadzą działania ochronne w ramach formalnie powołanych form ochrony przyrody lub nadzorują takie działania,
• przyrodników-nauczycieli, którzy szerzą wiedzę o ochronie przyrody i kształtują wrażliwość uczniów na jej piękno i wartość,
• przyrodników skupionych w organizacjach pozarządowych prowadzących kampanie na rzecz ochrony przyrody i kampanie edukacyjne w tej dziedzinie oraz prowadzą obserwacje przyrody i działania ochronne w terenie.

Z tego wynika, że prawie każdy może działać na rzecz ochrony przyrody. Jest wiele miejsc, w których można się nią zajmować i zyskać satysfakcję z dokonania czegoś pożytecznego.