V.1. Europejska polityka przyrodnicza. Po co Europie Natura 2000?

V.2. Konwencja Ramsar

V.3. Europejska polityka wodna. Ramowa Dyrektywa Wodna i cele środowiskowe dla wód

V.4. Inne dyrektywy wodne Unii Europejskiej

V.5. Polityka morsko-środowiskowa UE. Ramowa Dyrektywa Morska i wspólna polityka Rrybołówstwa

V.6. Konwencja Helsińska o ochronie Morza Bałtyckiego i inne morskie porozumienia międzynarodowe

V.7. Wiele dokumentów – zbieżne cele

 

V.1. Europejska polityka przyrodnicza. Po co Europie Natura 2000?

Podstawę ochrony dziedzictwa przyrodniczego w Unii Europejskiej tworzą dwie dyrektywy, nazywane ptasią i siedliskową . Są one zarazem podstawą tworzenia sieci Natura 2000 na terenie UE.

Celem dyrektywy ptasiej jest utrzymanie populacji wszystkich naturalnie występujących w stanie dzikim na terytorium państw członkowskich UE gatunków ptaków na poziomie odpowiadającym wymaganiom ekologicznym, naukowym i kulturowym lub dostosowanie ich populacji do takiego poziomu (art. 1 i 2). W kolejnych artykułach dyrektywa ta:

• zobowiązuje państwa członkowskie UE do podjęcia działań wymaganych dla osiągnięcia ww. celu (art. 2)
• zobowiązuje państwa członkowskie UE do zachowania, utrzymania lub odtworzenia – zarówno na obszarach chronionych jak i poza nimi – siedlisk gatunków ptaków opisanych w art. 1 dyrektywy oraz wymienia najważniejsze związane z tym środki (art. 3)
• zobowiązuje państwa członkowskie UE do podjęcia szczególnych środków ochronnych w stosunku do gatunków wymienionych w załączniku I dyrektywy oraz w stosunku do regularnie występujących gatunków wędrownych ptaków nie wymienionych w załączniku I. W szczególności, zobowiązuje państwa do wskazania i ochrony obszarów o kluczowym znaczeniu dla zachowania tych gatunków oraz określa podstawowe zasady ochrony tych obszarów (art. 4)
• zobowiązuje państwa członkowskie UE do wprowadzenia ogólnego systemu ochrony wszystkich gatunków ptaków o których mowa w art. 1 dyrektywy oraz określa najważniejsze zasady ochrony (art. 5)
• zobowiązuje państwa członkowskie UE do wprowadzenia zakazu handlu dzikimi gatunkami ptaków, z wyjątkiem gatunków wymienionych w załączniku III dyrektywy (art. 6)
• zobowiązuje państwa członkowskie UE do zapewnienia przestrzegania odpowiednich zasad dotyczących polowania na ptaki oraz określa listę gatunków ptaków (załącznik II dyrektywy) które mogą zostać uznane za łowne na podstawie przepisów prawa krajowego (art. 7)
• zobowiązuje państwa członkowskie UE do wprowadzenia zakazu stosowania metod chwytania lub zabijania ptaków wymienionych w załączniku IV dyrektywy (art. 8 )
• ustala warunki stosowania przez państwa członkowskie UE derogacji od postanowień art. 5, 6, 7 i 8 (art. 9)
• zaleca państwom członkowskim UE zachęcanie do badań i innych prac wymaganych jako podstawa do ochrony i wykorzystywania populacji ptaków wymienionych w art. 1, w szczególności dotyczących tematów wymienionych w załączniku V (art. 10)

 

Cel dyrektywy siedliskowej to zapewnienie różnorodności biologicznej poprzez ochronę siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory w państwach UE, szczególnie zaś zachowanie lub odtworzenie właściwego stanu wybranych siedlisk przyrodniczych oraz wybranych gatunków roślin i zwierząt, będących przedmiotem zainteresowania UE (art. 2). W kolejnych artykułach dyrektywa ta:

• zobowiązuje państwa członkowskie UE do utworzenia spójnej europejskiej sieci ekologicznej, pod nazwą Natura 2000, obejmującej: specjalne obszary ochrony (tzn. tereny, na których znajdują się typy siedlisk przyrodniczych wymienione w załączniku I oraz siedliska gatunków wymienionych w załączniku II) oraz obszary specjalnej ochrony (tzn. tereny służące ochronie ptaków, sklasyfikowane przez państwa członkowskie zgodnie z dyrektywą 79/409/EWG, tzw. dyrektywą ptasią) (art. 3)
• określa procedurę tworzenia sieci obszarów Natura 2000 w poszczególnych państwach członkowskich UE (art. 4) oraz ustala tryb postępowania w sytuacjach spornych (art. 5)
• określa zasady funkcjonowania obszarów Natura 2000, wprowadza obowiązek wykonywania ocen skutków planów lub przedsięwzięć, które mogą oddziaływać na te obszary oraz określa warunki wydawania zgody na realizację planów lub przedsięwzięć mogących mieć negatywny wpływ na obszary Natura 2000 (art. 6)
• ustala, że obowiązki określone w art. 6 ust. 2, 3 i 4 tej dyrektywy zastępują zobowiązania państw członkowskich dotyczące zasad ochrony obszarów specjalnej ochrony ptaków, opisane w art. 4 ust. 4 Dyrektywy Ptasiej (art. 7)
• określa zasady współfinansowania przez Wspólnotę zadań związanych z ochroną obszarów Natura 2000 (art. 8 )
• zobowiązuje państwa członkowskie UE do wykonywania niezbędnych działań na rzecz elementów krajobrazu mających duże znaczenie dla dzikiej fauny i flory, tzn. elementów które ze względu na ich strukturę lub funkcję są istotne dla migracji, rozprzestrzeniania i wymiany genetycznej dzikich gatunków (art. 10)
• zobowiązuje państwa członkowskie UE do prowadzenia nadzoru nad stanem ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty (art. 11)
• zobowiązuje państwa członkowskie UE do ustanowienia systemu ścisłej ochrony gatunków zwierząt i roślin wymienionych w załączniku IV dyrektywy oraz określa podstawowe zasady tej ochrony (art. 12 i 13)
• zezwala państwom członkowskim UE na podejmowanie działań w zakresie zarządzania pozyskiwaniem ze stanu dzikiego lub eksploatacją okazów gatunków dzikiej fauny i flory wymienionych w załączniku V, mających na celu zapewnienie zachowania tych gatunków we właściwym stanie ochrony, a także określa najważniejsze środki takiego zarządzania (art. 14)
• określa podstawowe zasady chwytania lub zabijania gatunków dzikiej fauny wymienionych w załączniku Va (oraz, w szczególnych przypadkach, gatunków wymienionych w załączniku IVa) (art. 15)
• ustala warunki stosowania przez państwa członkowskie UE derogacji od postanowień art. 12, 13, 14 i 15 (art. 16)

Europejska sieć ekologiczna Natura 2000 to spójny system obszarów chronionych wyznaczonych na obszarze Unii Europejskiej na podstawie zapisów dyrektyw siedliskowej i ptasiej. Zgodnie z nimi, każdy kraj członkowski UE ma obowiązek zapewnić zachowanie dla przyszłych pokoleń gatunków i siedlisk uznanych za ważne dla UE (wymienionych w załącznikach do obu dyrektyw) poprzez wyznaczenie i objęcie ochroną obszarów, na których te gatunki i siedliska występują.

Unia Europejska uważa dyrektywy przyrodnicze i sieć Natura 2000 za swoje główne narzędzia ochrony różnorodności biologicznej i jedno z podstawowych narzędzi zapewnienia zrównoważonego rozwoju.

do góry

 

V.2. Konwencja Ramsar

Międzynarodowa konwencja o ochronie obszarów wodno-błotnych, podpisana w mieście Ramsar w Iranie i ratyfikowana przez większość krajów świata, zobowiązuje ogólnie państwa członkowskie do ochrony ekosystemów wodno-błotnych, ale także do wyznaczenia na ich terytorium i skutecznej ochrony reprezentatywnych obszarów wodno-błotnych ujmowanych w spisie obszarów wodno-błotnych o znaczeniu międzynarodowym – w tzw. spisie Ramsar.

Centralną ideą Konwencji jest idea „mądrego użytkowania” (wise use) wód i terenów wodno-błotnych: użytkowania ich tylko w sposób zgodny z podejściem ekosystemowym i zapewnienia zachowania przyrody i charakterystycznych cech poszczególnych obszarów. Na gruncie Konwencji opracowano gruby plik wytycznych, zaleceń i rekomendacji dotyczących ochrony i „mądrego użytkowania” mokradeł. Dotyczą one m.in.: inwentaryzowania i oceny stanu mokradeł, zarządzania wodą, zapewnienia odpowiednich zasobów i warunków wodnych cennym przyrodniczo mokradłom, zarządzania wodami podziemnymi w celu ochrony mokradeł, możliwości i ograniczeń adaptacji mokradeł do przewidywanych zmian klimatycznych, odtwarzania mokradeł, planowania ochrony i udziału społecznego w tym planowaniu i ochronie.

Ważną aktywnością wynikającą z Konwencji jest prowadzenie spisu mokradeł o znaczeniu międzynarodowym. Jak dotąd, ujęto w nim 1950 obszarów ze 160 państw-stron Konwencji. Polska wpisała do spisu Ramsar 13 obszarów wodno-błotnych. W większości są one zarazem obszarami Natura 2000 (lub częściami większych obszarów Natura 2000). Są to:

• Rezerwat przyrody „Jezioro Łuknajno” – zarastające jezioro eutroficzne z łąkami ramienicowymi na dnie, w sąsiedztwie jeziora Śniardwy na Pojezierzu Mazurskim; ostoja lęgowa ptaków wodno-błotnych, znana szczególnie z koncentracji kilku tysięcy łabędzi; obszar Natura 2000 PLB280003 Jezioro Łuknajno
• Park Narodowy „Ujście Warty” – tereny zalewowe w pobliżu ujścia Warty do Odry (zalewane przy wysokich stanach wody), odznaczające się wyjątkowym bogactwem fauny ptaków wodno-błotnych, zarówno lęgowych, jak i przelotnych oraz zimujących; część obszaru Natura 2000 PLV080001 Ujście Warty
• Rezerwat przyrody „Jezioro Karaś” – obszar jeziorno-torfowiskowy, ostoja ptaków wodno-błotnych; jedno z ważniejszych w Polsce miejsc gniazdowania podróżniczka (Luscinia sveccica); obszar Natura 2000 PLH280003 Jezioro Karaś
• Rezerwat przyrody „Jezioro Siedmiu Wysp” – zarastające jezioro, ważne miejsce lęgowe ptaków wodno-błotnych; część obszaru Natura 2000 PLB280004 Ostoja Oświn oraz obszaru PLH280044 Ostoja nad Oświnem
• Rezerwat przyrody „Jezioro Świdwie” – zarastające jezioro, ważne miejsce lęgowe ptaków wodno-błotnych; część obszaru Natura 2000 PLB320006 Jezioro Świdwie
• Biebrzański Park Narodowy – największe bagna Unii Europejskiej, olbrzymi kompleks torfowisk nadrzecznych, mechowisk zasilanych wodami podziemnymi oraz lasów bagiennych, z unikatową fauną (m.in. lokalną populacją łosia), szeroko znany jako „ptasi raj”, miejsce gniazdowania 80% gatunków ptaków Polski; największa w Unii Europejskiej populacja wodniczki Arcocephalus paludicola – bardzo zagrożonego gatunku, który Polska uznała za swojego „ptaka flagowego” w ochronie przyrody; dostosowana do ekosystemów bagiennych tradycyjna kultura; część obszarów Natura 2000: PLB200006 Ostoja Biebrzańska i PLH200008 Dolina Biebrzy
• Rezerwat przyrody „Stawy Milickie” – kompleks stawów rybnych gromadzący ogromną liczbę ptaków wodno-błotnych zarówno w okresie lęgowym, jak i podczas migracji i zimowania; część obszarów Natura 2000: PLB020001 Dolina Baryczy i PLH020041 Ostoja nad Baryczą
• Słowiński Park Narodowy – zespół jezior przymorskich okolonych równinami torfowymi oraz mierzeja z naturalnymi, ruchomymi wydmami i fragment Bałtyku; część obszarów Natura 2000 PLB220003 Pobrzeże Słowińskie i PLH220023 Ostoja Słowińska
• Narwiański Park Narodowy – odcinek naturalnej bagiennej doliny rzecznej, w której Narew przybiera unikatowy charakter rzeki anastomozującej (warkoczowej) – płynącej wieloma korytami, które rozdzielają się i łączą, tworząc nieregularną, skomplikowaną sieć; mozaika odnóg rzeki, starorzeczy i szuwarów tworzy unikatowy krajobraz i biotop licznych ptaków wodno-błotnych; część obszarów Natura 2000 PLB200001 Bagienna Dolina Narwi i PLH200002 Narwiańskie Bagna
• Poleski Park Narodowy – kompleks torfowisk różnego typu i unikatowych jezior (powstałych w wyniku zjawisk termokrasowych u schyłku ostatniego zlodowacenia), o niezwykłym bogactwie flory i fauny; część obszarów Natura 2000 PLB060019 Polesie i PLH060013 Ostoja Poleska
• Rezerwat przyrody „Jezioro Drużno” – zarastające jezioro w delcie Wisły, ostoja ptaków wodno-błotnych; część obszarów Natura 2000 PLB280013 Jezioro Drużno i PLH280028 Jezioro Drużno
• Subalpejskie torfowiska w Karkonoskim Parku Narodowym – unikatowe torfowiska górskie na pograniczu polsko-czeskim; część obszarów Natura 2000 PLB020007 Karkonosze i PLH020006 Karkonosze
• Wigierski Park Narodowy – zespół 43 jezior polodowcowych (największe – Wigry), powiązanych z nimi torfowisk i naturalnych małych rzek, na obszarze porośniętym lasem o charakterze borealnym; część obszarów Natura 2000 PLB200002 Puszcza Augustowska i PLH200004 Ostoja Wigierska

Ostatniego rozszerzenia polskiej listy obszarów Ramsar dokonano w 2002 r. Prace nad utworzeniem sieci Natura 2000 ujawniły kilkanaście innych obszarów mokradłowych reprezentatywnych dla Polski i mających rangę międzynarodową, które powinny być dodane do spisu Ramsar. Ponadto od 2005 r., decyzją 9. Konferencji Państw-Stron Konwencji Ramsar, obowiązują zaktualizowane kryteria uznawania obszarów wodno-błotnych za mokradła o znaczeniu międzynarodowym, co powinno być potwierdzone zgłoszeniem do spisu Ramsar wszystkich obszarów, które te kryteria spełniają. W Polsce jest to jeszcze kilkadziesiąt obszarów mokradłowych. Przyrodnicy wnioskują więc o poszerzenie listy i podkreślają, że 13 polskich obszarów to bardzo mało w porównaniu np. z 28 obszarami na niewielkich przecież Węgrzech, 14 w maleńkiej Słowacji, 34 w Niemczech, 50 w Holandii, 38 w Danii czy 168 w Wielkiej Brytanii. Do spisu Ramsar powinny być zgłoszone m.in.:

• Torfowiska Orawsko-Nowotarskie – unikatowy w Europie Środkowej kompleks torfowisk górskich i podgórskich, z doskonale wykształconymi kopułowymi torfowiskami wysokimi, a także elementy kulturowe związane z wydobyciem torfu
• Torfowiska Gór Izerskich – unikatowy w Europie, transgraniczny (Polska/Czechy)kompleks torfowisk górskich, grupujący pełną sekwencję i zróżnicowanie torfowisk górskich w różnych położeniach topograficznych: od wysoko położonych torfowisk grzbietowych, przez torfowiska stokowe, po rozległe torfowiska dolinowe; do spisu Ramsar ten obiekt mógłby być włączony przez poszerzenie obszaru „Subalpejskie torfowiska w Karkonoskim Parku Narodowym”
• Chełmskie Torfowiska Węglanowe – zespół unikatowych torfowisk nakredowych, z unikatową florą (m.in rozległe szuwary kłoci wiechowatej) i fauną ptaków wodno-błotnych
• Dolina Środkowej Wisły – część doliny jednej z ostatnich dzikich rzek na kontynencie europejskim, płynącej naturalnym korytem o charakterze roztokowym, tworzącej stale nowe odgałęzienia, wyspy, odsypiska i rozlewiska; obszar o wyjątkowych walorach ornitologicznych
• Mokradła Borów Dolnośląskich – zespół rozproszonych obiektów w Borach Dolnośląskich – kompleks stawów rybnych i mokradeł, odpowiednik położonego po niemieckiej stronie obszaru Ramsar Peitzer Teichgebiet; wyróżniające się w Europie Środkowej skupienie gatunków torfowiskowych typu atlantyckiego, w tym wrzośca bagiennego, bardzo liczne populacje przygiełki brunatnej i rosiczki pośredniej
• Łęgi w Dolinie Środkowej Odry – największy w Europie kompleks dębowo-wiązowych lasów łęgowych w dolinie dużej rzeki
• Dolina Rospudy – jedno z najlepiej zachowanych w naszej części Europy torfowisk soligenicznych z roślinnością mechowiskową, którego ocalenie przed zniszczeniem w czasie budowy obwodnicy Augustowa stało się szeroko znane w świecie i jest symbolem pozytywnych przemian w podejściu do ochrony środowiska, które dokonały się w Polsce
• System rzeczno-jeziorny zlewni Drawy – jeden z najlepiej zachowanych w Europie Środkowej systemów rzek włosienicznikowych (siedlisko przyrodnicze 3260) o charakterze zbliżonym do naturalnego oraz unikatowy obszar występowania wszystkich czterech podstawowych ekologicznych typów troficznych jezior: oligotroficznych jezior lobeliowych, mezotroficznych jezior ramieniowych, jezior eutroficznych oraz jeziorek dystroficznych; rdzeniowa części tego potencjalnego obszaru jest chroniona jako Drawieński Park Narodowy
• Pojezierze Bytowskie – obszar najgęstszego na europejskim niżu skupienia torfowisk kotłowych, gromadzący wiele zagrożonych i ginących roślin i zwierząt torfowiskowych, ponadto skupienie oligotroficznych jezior lobeliowych w pobliżu południowej granicy ich zasięgu europejskiego
• Zachodniopomorskie Torfowiska Bałtyckie – zespół rozproszonych w województwie zachodniopomorskim kopułowych torfowisk wysokich typu bałtyckiego, na południowej granicy europejskiego zasięgu torfowisk tego typu; obszar powinien składać się z czterech osobnych obiektów – najlepiej zachowanych torfowisk bałtyckich w kraju, którymi są: Bagno Kusowo, Janiewickie Bagno, Słowińskie Błota, Warnie Bagno
• Kompleks jeziora Mamry – Najlepiej zachowany fragment Wielkich Jezior Mazurskich, największy pod względem objętości (ok. 1,1 km3) zbiornik wód śródlądowych w Polsce
• Dolina Dolnej Odry i Zalew Szczeciński – ujściowy odcinek Odry z Międzyodrzem, Zalewem Szczecińskim, ramionami ujściowymi, wsteczną deltą Świny; unikatowy kompleks związanych z rzeką ekosystemów hydrogenicznych, zalew o charakterze przejściowym między wodami śródlądowymi a morskimi
• Ujście Wisły, Żuławy i Zalew Wiślany – unikatowe w Europie ujście dużej rzeki zachowane w stanie słabo przekształconym, łachy stanowiące siedlisko ptaków i miejsce rozmnażania się fok; unikatowy, lekko słonawy zalew; tradycyjna, związana z nim kultura rybacka; Żuławy Wiślane to wspólne dzieło przyrody i człowieka, w kulturze lokalnej element wody i rzeki jest niemal wszechobecny
• Zatoka Pucka – unikatowy akwen o charakterze przejściowym między morzem a wodami słodkimi; jedyne w Polsce okresowo odsłaniane płycizny (Ryf Mew) mimo silnych przekształceń zachował wiele walorów florystycznych (podmorskie łąki) i faunistycznych (obszar masowego zimowania ptaków); unikatowa, zanikająca kultura rybactwa przybrzeżnego

Portal Konwencji Ramsar: http://www.ramsar.org

do góry

 

V.3. Europejska polityka wodna. Ramowa Dyrektywa Wodna i cele środowiskowe dla wód

Woda nie jest produktem handlowym takim jak każdy inny, ale raczej dziedzictwem, które musi być chronione, bronione i traktowane jako takie – to ważne stwierdzenie jest jedną z zasad Ramowej Dyrektywy Wodnej. Woda bowiem to nie tylko substancja, ale przede wszystkim tworzywo ekosystemów; wody muszą być postrzegane jako żywe ekosystemy, z których korzystamy dla zaspokojenia swoich potrzeb, ale powinniśmy przy tym pamiętać, że także te ekosystemy mają własne potrzeby wodne, które powinny być zaspokajane. Dobry stan ekosystemów wodnych leży zatem w naszym własnym interesie – dostarczają one także innych „usług” ekosystemowych i są jedną z podstaw istnienia różnorodności biologicznej. Świadomość tego legła u podstaw polityki wodnej Unii Europejskiej.

Centralnym elementem tej polityki jest europejski akt prawny określający ramy obchodzenia się z wodami w UE – Ramowa Dyrektywa Wodna.

Ramowa Dyrektywa Wodna to dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej. Wraz z dyrektywami: ptasią, siedliskową, szkodową, dotyczącą ocen oddziaływania na środowisko, dotyczącą ocen strategicznych oraz karno-środowiskową, jest ważnym europejskim instrumentem ochrony środowiska.

Dyrektywa określa ramy ochrony śródlądowych wód powierzchniowych, wód przejściowych, wód przybrzeżnych oraz wód podziemnych, które:

a) zapobiegają dalszemu pogarszaniu oraz chronią i poprawiają stan ekosystemów wodnych oraz, w odniesieniu do ich potrzeb wodnych, ekosystemów lądowych i terenów podmokłych bezpośrednio uzależnionych od ekosystemów wodnych;

b) promują zrównoważone korzystanie z wód oparte na długoterminowej ochronie dostępnych zasobów wodnych;

c) dążą do zwiększonej ochrony i poprawy środowiska wodnego między innymi poprzez szczególne środki dla stopniowej redukcji zrzutów, emisji i strat substancji priorytetowych oraz zaprzestania lub stopniowego wyeliminowania zrzutów, emisji i strat priorytetowych substancji niebezpiecznych;

d) zapewniają stopniową redukcję zanieczyszczenia wód podziemnych i zapobiegają ich dalszemu zanieczyszczaniu, oraz

e) przyczyniają się do zmniejszenia skutków powodzi i susz.

Cele ogólne dyrektywy odnoszą się do wszystkich wód.

Na podstawie dyrektywy określane są także cele (wodno)środowiskowe, które powinny być ujęte w planach gospodarowania wodami w dorzeczach:

• ogólne cele (wodno)środowiskowe z art. 4 dyrektywy, dotyczące jednolitych części wód powierzchniowych (jeziora o powierzchni ponad 50 ha, rzeki o powierzchni zlewni ponad 10 km2) oraz wód podziemnych
• cel (wodno)środowiskowy z art. 4(1c) dyrektywy, odnoszący się do wszystkich wód na obszarze chronionym, np. na obszarze Natura 2000

Typowym celem odnoszącym się do jednolitych części wód jest osiągnięcie, do 2015 r., tzw. dobrego stanu wód (patrz: rozdz. 6.1. Dobry stan/potencjał wód – cel środowiskowy dla wód). W pewnych sytuacjach cel ten jest jednak zmodyfikowany lub złagodzony, albo termin jego osiągnięcia jest przedłużony. Informacja o tym musi znaleźć się w planie gospodarowania wodami w dorzeczu.

Na obszarach Natura 2000 celem środowiskowym w odniesieniu do wszystkich wód (zarówno zaliczonych do jednolitych części wód, jak i tych w drobnych ciekach lub urządzeniach melioracji szczegółowych) jest osiągnięcie takiego ich stanu, jaki jest potrzebny do doprowadzenia gatunków i ekosystemów (siedlisk przyrodniczych) chronionych na obszarze Natura 2000 do tzw. właściwego stanu ochrony (patrz: rozdz. 6.3. – Wodne warunki właściwego stanu ochrony).

Dyrektywa wprowadza kilka bardzo ważnych zasad podejścia do gospodarowania wodami. Należą do nich:

• spójne planowanie gospodarowania wodami w zlewniach i dorzeczach, niezależnie od granic administracyjnych (tzw. podejście zlewniowe)
• „stan wód” rozumiany ekologicznie, czyli określony na podstawie biologicznych elementów jakości (ryb, roślinności, bentosu, planktonu oraz elementów hydromorfologicznych i fizykochemicznych)
• 6-letni cykl planistyczny (dotyczący planów gospodarowania wodami i programów działań), spełniający wymóg konsultacji społecznych
• cele środowiskowe określane dla każdej jednolitej części wód, czyli elementarnej jednostki planowania obejmującej jednolite odcinki rzek, większe jeziora, fragmenty wód przejściowych i morskich wód przybrzeżnych)
• zaostrzanie celu środowiskowego dla wód w obszarach chronionych, zgodnie z potrzebami ochrony tych obszarów (dotyczy w szczególności obszarów Natura 2000)
• określony termin osiągnięcia celów środowiskowych dla wód – 2015 r., z możliwością przedłużenia do 2021 lub 2027, lecz tylko w ściśle określonych okolicznościach
• zakaz pogarszania stanu wód i zakaz zezwalania na działania sprzeczne z celami środowiskowymi dla wód
• obowiązek monitorowania stanu wód, w tym nie tylko ich czystości, ale wszystkich elementów składających się na ocenę stanu ekologicznego
• interkalibracja, tj. zapewnienie porównywalności wyników monitoringu wód w rożnych państwach UE, mimo różnic w stosowanych metodach
• zwrot kosztów usług wodnych, tj. obowiązek obciążenia użytkowników wód opłatami odzwierciedlającymi m. in. koszty środowiskowe związane z tym korzystaniem

Przetransponowanie zapisów Ramowej Dyrektywy Wodnej do prawa polskiego nastąpiło przez przeniesienie jej ustaleń przede wszystkim do ustawy Prawo wodne⁴ i jej aktów wykonawczych. Niektóre zapisy dyrektywy przeniesiono do Ustawy o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko⁵, ustawy Prawo ochrony środowiska⁶ oraz Ustawy o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków⁷, a także do aktów wykonawczych do tych ustaw.

Dyrektywa wymaga sporządzania, dla poszczególnych dorzeczy, planów gospodarowania wodami w dorzeczach. Plany te katalogują wszystkie wyróżnione w dorzeczu jednolite części wód i dokonują ich klasyfikacji typologicznej, oceniają ich aktualny stan i analizują, czy należy złagodzić ogólny cel środowiskowy lub zmienić go albo przedłużyć termin jego osiągnięcia.

Następnie powinny być opracowane i wprowadzone w życie programy działań prowadzących – z uwzględnieniem ustaleń zawartych w planach gospodarowania wodami – do osiągnięcia celów dyrektywy.

Dyrektywa zakłada, że proces planowania będzie prowadzony przy szerokim udziale społeczeństwa, by każdy chętny miał możliwość wykazania troski o interesujące go wody. Także w Polsce zaplanowana na 2015 r. rewizja planów gospodarowania wodami w dorzeczach ma być poprzedzona szerokimi konsultacjami społecznymi. Na przełomie lat 2011 i 2012 mają odbyć się konsultacje społeczne wyników analizy istotnych problemów gospodarki wodnej, a w drugiej połowie 2014 r. mają być konsultowane – przez co najmniej pół roku – projekty aktualizacji planów gospodarowania wodami.

 

! Ramowa Dyrektywa Wodna wymaga rewolucyjnej zmiany sposobu myślenia o wodach. Aby być w zgodzie z dyrektywą, należy postrzegać wody jako żywe ekosystemy. „Stan wód” to odtąd nie tylko ich czystość, ale to także stan ekosystemu wodnego, wraz z jego florą i fauną, oceniany na podstawie wielu kryteriów (roślinności, fauny, hydromorfologii, stanu strefy brzegowej, właściwości fizycznych oraz czystości wody)

 

do góry

__________________________________________________

[4] Dz.U. 2001 Nr 115, poz. 1229, z późn. zm. [powrót]

[5] Dz.U. z 2008 r. Nr 199, poz. 1227, z późn zm. [powrót]

[6] Dz.U. z 2001 r. Nr 62, poz. 627, z późn. zm. [powrót]

[7] Dz.U. z 2001 r. Nr 72, poz. 747, z późn. zm. [powrót]

 

V.4. Inne dyrektywy wodne Unii Europejskiej

Oprócz Ramowej Dyrektywy Wodnej, w prawie UE funkcjonuje jeszcze kilka dyrektyw odnoszących się do wód.

Dyrektywa powodziowa (Dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dn. 23 października 2007 r. w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim) wymaga opracowywania planów zarządzania ryzykiem powodziowym. Ich istotą jest nie zapobieganie każdej powodzi, ale zarządzanie ryzykiem, czyli zapobieganie tylko tym powodziom, które mogłyby nieuchronnie spowodować bardzo poważne straty, a w innych przypadkach – ograniczanie strat (np. przez wyprowadzenie osadnictwa z terenów narażonych na powódź). Plany powinny uwzględniać także nietechniczne środki ograniczające ryzyko powodziowe, np. odtwarzanie naturalnej retencji zlewni, mokradeł i terenów zalewowych w dolinach rzecznych.

 

! Dyrektywa powodziowa wymaga zmiany tradycyjnego sposobu myślenia o ochronie przeciwpowodziowej. Celem działań nie może dłużej być zapobieganie wszelkim powodziom. Celem staje się dążenie do tego, by powodzie stały się mniej groźne i mniej dokuczliwe. Można to osiągnąć nie tylko chroniąc teren przed powodzią, ale także akceptując występowanie powodzi i ograniczając powodowane nimi straty.

 

Dyrektywa azotanowa (Dyrektywa Rady 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego) ustala reguły ochrony zlewni przed zanieczyszczeniami azotem ze źródeł rolniczych. Zobowiązuje ona państwa członkowskie do wyznaczenia obszarów rolniczych, z których spływają zanieczyszczenia powodujące przeżyźnienie wód azotem – a następnie do wprowadzenia na tych obszarach działań mających takie spływy ograniczyć. W Polsce na tej podstawie wskazano 21 obszarów szczególnie narażonych na wpływ azotanów pochodzenia rolniczego, zajmujących 2% powierzchni kraju. Dla wszystkich tych obszarów opracowano programy działań (21 programów) i wprowadzono je w życie rozporządzeniami dyrektorów RZGW. Zadania w nich określone są adresowane przede wszystkim do rolników, a ponadto do jednostek resortowych rolnictwa i środowiska współpracujących z rolnikami. Obejmują one w szczególności:

• wdrożenie zasad dobrej praktyki rolniczej, ujętych w specjalnym kodeksie
• realizację przez rolników zadań wynikających z zasad dobrej praktyki rolniczej oraz zadań inwestycyjnych dotyczących budowy zbiorników i płyt do gromadzenia i przechowywania nawozów naturalnych (pochodzących z hodowli zwierząt)
• pomoc organizacyjną i techniczną dla rolników w realizacji inwestycji ochrony wód w gospodarstwach (zbiorników i płyt do gromadzenia i przechowywania nawozów naturalnych, urządzeń do oczyszczania ścieków bytowych)
• doradztwo rolne w tworzeniu planów nawozowych w gospodarstwach
• monitoring jakości wód powierzchniowych i podziemnych na obszarach szczególnie narażonych, w celu oceny efektów realizacji programów działań

Dyrektywa o oczyszczaniu ścieków komunalnych (Dyrektywa Rady 91/271/EWG z dnia 21 maja 1991 r. dotycząca oczyszczania ścieków komunalnych) wymaga zapewnienia skutecznego oczyszczenia ścieków z miast i miejscowości. Dyrektywa określa terminy zapewnienia takiego oczyszczenia, zależne od wielkości aglomeracji. W przypadku Polski terminy są wprawdzie przedłużone, ale i tak do końca 2015 r. jesteśmy zobowiązani zapewnić skuteczne oczyszczanie ścieków z każdej miejscowości. Mimo znacznych postępów w oczyszczaniu ścieków, Polska będzie mieć trudności z realizacją tego celu, który dla ekosystemów wód i terenów podmokłych jest bardzo ważny.

do góry

 

V.5. Polityka morsko-środowiskowa Unii Europejskiej. Ramowa Dyrektywa Morska i wspólna polityka rybołówstwa

Polityka morska UE

Jednolitą politykę morską UE wymusiły postępy globalizacji, sprzyjające rozwojowi gospodarczemu regionów i państw nadmorskich na świecie. Istotnym czynnikiem była także potrzeba zahamowania wzrostu zagrożeń wynikających z zanieczyszczenia mórz i oceanów dla ekosystemów morskich. Do wspólnego stworzenia polityki morskiej przystąpiła większość państw nadmorskich UE; celem było opracowanie zrównoważonych zasad wykorzystywania zasobów mórz i oceanów. Czynnik morski został uznany za jedną z podstaw rozwoju państw członkowskich. Rada Europejska na swym posiedzeniu z dnia 14 grudnia 2007 r. zatwierdziła zintegrowaną politykę morską UE przyjmując Komunikat Komisji Europejskiej w sprawie zintegrowanej polityki morskiej Unii Europejskiej z dnia 10 października 2007 r. (COM(2007) 575 – tzw. „niebieska księga”). Dalsza przyszłość polityki morskiej, a szczególnie podstawy jej finansowania, określona została w zaproponowanym we wrześniu 2010 r. projekcie Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającego Program na rzecz dalszego rozwoju zintegrowanej polityki morskiej (COM(2010) 494), który jest nadal dyskutowany.

Według założeń polityki morskiej UE działania gospodarcze powinny się koncentrować wokół odpowiednio prowadzonej gospodarki morskiej. Cała polityka morska ma się opierać na jednolitym procesie podejmowania istotnych strategicznych dla regionu decyzji. Eksploatacja morza i jego zasobów jest silnie wpisana w rozwój gospodarczy Europy, dlatego wspólna polityka musi być zgodna z ogólną polityką UE. Jednym z najważniejszych zadań zintegrowanej europejskiej polityki morskiej jest utworzenie systemu zarządzania morskiego. W Polsce prowadzenie i koordynowanie takiej polityki jest zadaniem ministra właściwego do spraw morskich, czyli obecnie ministra infrastruktury. Na jego wniosek Prezes Rady Ministrów powołał (zarządzeniem Nr 103 z dnia 17 września 2008 r.) Międzyresortowy Zespół do spraw Polityki Morskiej RP (M. P. Nr 70, poz. 635). Głównym zadaniem zespołu jest monitorowanie polityki morskiej Polski.

Na użytek polityki morskiej UE wyznaczono cztery główne regiony morskie: Morze Bałtyckie, północno-wschodnią część Oceanu Atlantyckiego (w tym wody otaczające wyspy Azory, Maderę i Wyspy Kanaryjskie), Morze Śródziemne oraz Morze Czarne. W każdym z tych regionów obowiązują obecnie konwencje o ochronie regionalnych mórz. Stanowią one podstawy międzynarodowej współpracy (również z krajami spoza UE) przy opracowywaniu strategii morskiej oraz podejmowania działań na rzecz ochrony ekosystemów tych mórz.

Ściśle powiązana z polityką morską jest wspólnotowa polityka rybołówstwa (zwana też polityką rybacką) UE, która kształtuje ramy zrównoważonego korzystania z żywych zasobów ekosystemów morskich. W tym celu państwa członkowskie muszą prowadzić odpowiednią ochronę poławianych gatunków morskich, zapewniającą stałe i zrównoważone ich wykorzystywanie, także przez przyszłe pokolenia. Wspólna polityka rybołówstwa ma zapewnić także dobre warunki działania wszystkim sektorom gospodarki korzystającym z zasobów morskich. W Polsce funkcję ministra właściwego do spraw rybołówstwa pełni Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

 

Dyrektywa ramowa w sprawie strategii morskiej

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/56/WE z dnia 17 czerwca 2008 r. ustanawiająca ramy działań Wspólnoty w dziedzinie polityki środowiska morskiego (dyrektywa ramowa w sprawie strategii morskiej) wyznacza ramy działań, które mają służyć zachowaniu ekosystemów morskich w dobrej kondycji ekologicznej, i zobowiązuje państwa członkowskie do osiągnięcia lub utrzymania takiego stanu najpóźniej do 2020 r. To powinno dotyczyć wszystkich objętych ochroną ekosystemów morskich oraz każdego rodzaju działalności człowieka, który wywiera wpływ na środowisko morskie. Drogą do osiągnięcia dobrego stanu tego środowiska jest m.in. ustanowienie morskich obszarów ochronnych Natura 2000 zgodnie z Dyrektywą Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (dyrektywą siedliskową) oraz Dyrektywą Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (dyrektywą ptasią).

Ustanowienie morskich obszarów chronionych na podstawie dyrektywy ramowej w sprawie strategii morskiej odegra znaczną rolę we wprowadzeniu jednolitej i spójnej w całej UE polityki, do której włączane będą aspekty środowiskowe, np. wspólnej polityki rybołówstwa. Przy stosowaniu podejścia opartego na zachowaniu ekosystemu i użytkowaniu go w sposób zrównoważony, uda się utrzymać dobry stan środowiska morskiego. Aby wypełnianie postanowień dyrektywy przebiegało sprawnie, zobowiązano państwa członkowskie do opracowania strategii dla ich własnych wód, które będą uwzględniały specyfikę regionów morskich. Ze względu na międzynarodowy charakter środowiska morskiego istotne jest, aby w tworzeniu i wypełnianiu strategii morskich dla każdego regionu współpracowały ze sobą państwa sąsiadujące.

Poprzez zapisy dyrektywy Unia pokazała, że podtrzymuje stanowisko WE w sprawie zachowania różnorodności biologicznej i zahamowania jej spadku oraz zobowiązała się do stworzenia globalnej sieci morskich obszarów chronionych do roku 2012, a także do podjęcia działań, które mają zagwarantować zdolność ekosystemów morskich do nieprzerwanego dostarczania zasobów w postaci organizmów żywych oraz surowców, a więc i usług z nimi związanych.

Dobry stan środowiska zależy od odpowiedniej ochrony ekosystemów morskich oraz gospodarki prowadzonej tak, by nie powodowała zmniejszenia populacji poławianych organizmów morskich. Dobry stan środowiska to również właściwe parametry fizyczne i chemiczne wód morskich. Spełnienie wymagań dyrektywy pozwoli zachować zasoby ekosystemów morskich w stanie pozwalającym na samoistne i ciągłe ich odtwarzanie.

Dyrektywa powinna również przyczynić się do wypełnienia wcześniej podjętych zobowiązań dotyczących ochrony środowiska morskiego przed zanieczyszczeniem, wynikających m.in. z Konwencji o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego⁸ (patrz: rozdział 5.6, Konwencja Helsińska…).

 

Zarządzanie rybołówstwem morskim – wspólna polityka rybołówstwa

Komisja Europejska opracowała dokument wymieniający elementy ochrony przyrody środowiska morskiego, które należy włączyć do wspólnej polityki rybołówstwa. Od 1 stycznia 2003 r. obowiązuje on jako Rozporządzenie Rady (WE) nr 2371/2002 z dnia 20 grudnia 2002 r. w sprawie ochrony i zrównoważonej eksploatacji zasobów rybołówstwa w ramach wspólnej polityki rybołówstwa.

Wspólna polityka rybacka opiera się na założeniu, że zasoby morskie są dziedzictwem wspólnym, powinny być zatem wspólnie zarządzane. Głównym jej celem jest zachowanie ciągłości i trwałości eksploatacji organizmów morskich. Gospodarowanie żywymi zasobami morza powinno uwzględniać ich ochronę przez przełowieniem, równocześnie gwarantując zaspokajanie potrzeb rybaków i konsumentów. Aby takie gospodarowanie zasobami morza było możliwe, należy wcześniej zebrać dane konieczne do określenia wielkości presji człowieka na ekosystem: informacje i dane statystyczne dotyczące stanu floty i zatrudnienia, produkcji oraz stref eksploatacji. Bada się i szacuje również spożycie i zależności handlowe na rynku produktów rybołówstwa i akwakultury. Wspólna polityka rybołówstwa koncertuje się obecnie na zarządzaniu i odpowiedniej ochronie zasobów żywych morza, organizacji jednolitego rynku produktów, polityce strukturalnej oraz polityce zewnętrznej.

Głównym narzędziem obrony zasobów żywych morza jest określanie całkowitego dopuszczalnego połowu (TAC) i kwot połowowych. Są one ustalane przez Radę Ministrów ds. Rolnictwa i Rybołówstwa Unii Europejskiej. Uwzględnia się przy tym stan stad gatunków poławianych w określonym akwenie morskim oraz rekomendacje naukowców dotyczące wielkości możliwych połowów, a także aspekty społeczne. Zalecane przez naukowców dopuszczalne limity połowów opracowano na podstawie wieloletnich badań populacji ryb. Przekraczanie rekomendowanych wysokości połowów może grozić przełowieniem, a zatem spadkiem produktywności ekosystemu, w przyszłości zaś – nawet przerwaniem ciągłości połowów. Zdarza się jednak, że niektóre państwa członkowskie przekraczają limity połowowe, a powodem jest często niedostateczna kontrola działań rybaków. Kolejnym instrumentem ochrony zasobów żywych morza jest stosowanie ściśle określonych, odpowiednio przygotowanych narzędzi połowowych o określonych parametrach. Wprowadza się również okresy ochronne dla gatunków poławianych oraz zakazy połowu ryb niewymiarowych, czyli takich, które nie osiągnęły jeszcze dojrzałości rozrodczej.

Wspólna polityka rybołówstwa jest jedną z polityk strukturalnych UE, a więc ma zapewnione w budżecie UE środki.. Jej cele operacyjne to:

• zmniejszenie liczby jednostek poławiających, do czego dąży się poprzez ich złomowanie, sprzedaż lub zmienianie charakteru jednostek – np. na turystyczny
• odnowienie (wyremontowanie) floty poławiającej
• zmniejszenie niekorzystnego społecznie wpływu wspólnej polityki rybackiej (fundusze przeznaczane na ten cel są wydatkowane na przebranżowienie rybaków i podmiotów gospodarczych, w tym na szkolenie właścicieli złomowanych jednostek oraz na odszkodowania z tytułu zaprzestania działalności połowowej)

Wspólna polityka rybołówstwa tworzy i organizuje rynek produktów rybołówstwa i akwakultury. Możliwe jest więc otrzymanie pomocy finansowej na: wypracowanie programu operacyjnego, odszkodowania za wycofanie produktu z rynku lub dofinansowanie utrwalania i przechowywania produktów rybnych.

W dziedzinie polityki zewnętrznej wspólna polityka rybołówstwa wiąże się ze współpracą z państwami spoza UE, pozwalającą flocie Wspólnoty na wykonywanie połowów na wodach terytorialnych tych państw. Obecnie UE jest stroną w wielu porozumieniach i umowach międzynarodowych traktujących o ochronie morskich zasobów żywych.

do góry

_______________________________________________

[8] Unia Europejska jako całość (a nie tylko jej państwa członkowskie) jest sygnatariuszem tej konwencji. Istotny akt prawny w tej sprawie to Decyzja Rady (94/157/WE) z dnia 21 lutego 1994 r. w sprawie zawarcia, w imieniu Wspólnoty, Konwencji o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego (Konwencji z Helsinek, z 1974 r., zmienionej w 1992 r.). [powrót]

 

V.6. Konwencja Helsińska o ochronie Morza Bałtyckiego i inne morskie porozumienia międzynarodowe

Konwencję o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego (Konwencja Helsińska) podpisały wszystkie państwa nadbałtyckie, w tym Polska, w roku 1974. W 1992 r. konwencja została odnowiona, uzupełniona i ponownie podpisana. Jej celem jest ochrona wszystkich elementów środowiska przyrodniczego Morza Bałtyckiego.

Organem wykonawczym jest Komisja Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku (Komisja Helsińska, The Helsinki Commission – HELCOM) powołana w 1974 r. w Helsinkach. Zadaniem Komisji jest zbieranie informacji o aktualnym stanie środowiska Morza Bałtyckiego. Takie dane, po opracowywaniu przez naukowców, stanowią podstawę tworzenia rekomendacji kierowanych do państw nadbałtyckich. Państwa są równocześnie informowane o aktualnych problemach ekologicznych Bałtyku oraz o działaniach, które należy podjąć, by zminimalizować ich wpływ na ekosystem morski.

Wśród ważnych rekomendacji wydanych na podstawie konwencji znajdują się rekomendacje dotyczące:

• tworzenia sieci morskich obszarów chronionych na Bałtyku
• zachowania, na ile to możliwe, naturalnej dynamiki strefy brzegowej morza
• ochrony rzek łososiowych dorzecza Bałtyku, w tym zapewnienia, że nie powstaną na nich żadne nowe bariery dla ryb, a dotychczasowe będą stopniowo udrażniane

Portal konwencji Helcom: http://www.helcom.fi/

Polska jest także sygnatariuszem Porozumienia o Ochronie Małych Waleni Morza Bałtyckiego, Północno-Wschodniego Atlantyku, Mórz Irlandzkiego i Północnego (Agreement on the Conservation of Small Cetaceans of the Baltic, North East Atlantic, Irish and North Seas ––ASCOBANS). Zawarte w Nowym Jorku 17 marca 1992 r. pod auspicjami Konwencji ONZ o Ochronie Wędrownych Gatunków Dzikich Zwierząt (Konwencji Bońskiej) dotyczyło mórz Bałtyckiego i Północnego, a na początku 2008 r. powiększono obszar o północno-wschodnią część Oceanu Atlantyckiego i Morze Irlandzkie. W ramach tego porozumienia przyjęto tzw. plan Jastarnia – program ochrony bałtyckiej populacji morświna – oraz opracowano rekomendacje dotyczące m.in. unikania: przypadkowego łowienia morświnów w sieci rybackie, negatywnego wpływu elektrowni wiatrowych, generujących hałas podwodny szkodliwy dla morświnów, oraz innych źródeł hałasu podwodnego.

Portal porozumienia ASCOBANS: http://www.ascobans.de/polish.html

Ochrony mórz dotyczy również Konwencja MARPOL – Międzynarodowa konwencja o zapobieganiu zanieczyszczaniu morza przez statki, sporządzona w Londynie 2 listopada 1973 r. (zmieniana w 1978 r. i 1997 r.). Polska ratyfikowała również tę konwencję. Jest ona dokumentem międzynarodowym, traktującym o zapobieganiu zanieczyszczaniu wód morskich ropą naftową, ściekami, chemikaliami itp.

do góry

 

V.7. Wiele dokumentów – zbieżne cele

Mimo istnienia tak wielu regulacji dotyczących różnych rodzajów wód występujących w przyrodzie, wynikające z nich cele i zasady są w wysokim stopniu zbieżne, a przynajmniej dają się ze sobą pogodzić, np. kryteria sieci Ramsar i Natura 2000 wskazują na te same obiekty. Skuteczna ochrona obiektu mokradłowego według zasad sieci Natura 2000 i ramowej dyrektywy wodnej zapewni zarazem właściwą jego ochronę także według zasad wynikających z konwencji Ramsar. Połączenie wymogów Natury 2000 i Ramowej Dyrektywy Wodnej tworzy solidną podstawę ochrony obiektów wodno-mokradłowych przed inwestycjami, które mogłyby im zaszkodzić.

do góry

poprzedni rozdział | następny rozdział