Wprowadzenie
Celem tego szkolenia jest przedstawienie zagrożeń, z jakimi mamy lub możemy mieć do czynienia na obszarach Natura 2000, istotnych ze względu na bogactwo cennych i niezmiernie delikatnych zasobów przyrodniczych. Szereg takich zagrożeń niesie turystyka (a zwłaszcza tej tematyce poświęcony jest portal), szczególnie gdy nie jest odpowiednio planowana i kontrolowana. Pozostałe zagrożenia to np. źle zaplanowana lokalizacja budowli, prowadzenie dróg i autostrad przez tereny objęte ochroną, niekorzystne dla przyrody zmiany w użytkowaniu terenu, zbyt intensywne rolnictwo i niewłaściwa gospodarka leśna.
Szczególne zagrożenia dla zrównoważonego rozwoju obszarów Natura 2000
Mówiąc o zrównoważonym rozwoju obszarów Natura 2000 mamy na myśli rozwój oparty na gospodarowaniu przyjaznym dla środowiska, przede wszystkim w rolnictwie i turystyce przyrodniczej, a także zaangażowanie lokalnych władz i społeczeństw w opiekę nad tymi terenami. Bardzo ważne jest unikanie błędów, które mogą doprowadzić zarówno do strat w środowisku jak i do konfliktów pomiędzy administracją i społeczeństwem. Należy przy tym podkreślić, że około połowy różnego rodzaju strat i zagrożeń dla przyrody powoduje codzienne nieprzestrzeganie najbardziej oczywistszych przepisów, wandalizm, głupota i lekceważenie moralnych zasad. W znacznym stopniu problemy te mogą zostać ograniczone właśnie poprzez aktywność samorządów i innych podmiotów działających w obrębie, jak i wokół obszarów Natura 2000, w tym również poprzez działania organizatorów turystyki.
Wrażliwość ekosystemów obszarów Natura 2000
Każdy z obszarów jest inny, zarówno pod względem fizjograficznym (położenie, formy terenu, pokrycie terenu, warunki glebowe, hydrologiczne i klimatyczne) jak i, w szczególności, różnorodności gatunków i siedlisk. Na dodatek duże zróżnicowanie przedmiotów ochrony na obszarach Natura 2000 powoduje, że bardzo różna jest ich podatność na niekorzystne oddziaływania. I każdy z ekosystemów w obszarach Natura 2000 może zareagować w inny sposób, nawet na to samo zagrożenie. Stąd potrzeba określenia wrażliwości każdego chronionego gatunku i siedliska przyrodniczego na zagrożenia w odniesieniu do konkretnej sytuacji i w określonym terenie, a także potrzeba stałej obserwacji i kontroli stanu przyrody tych obszarów. Ważne jest, aby oceniając dziś zagrożenia ekosystemów, próbować także określić możliwe scenariusze przyszłych, prawdopodobnych zmian ich stanu, aby eliminować lub minimalizować niekorzystne zjawiska już na etapie planowania przedsięwzięć gospodarczych w regionie.
Cenne ekosystemy są bardzo wrażliwe i niestabilne. Szczególnie wrażliwe na zmiany są siedliska obszarów wodno-błotnych. Reagują one szczególnie mocno na obniżanie poziomu wód gruntowych. Również otwarte ekosystemy ciepłolubne oraz ekosystemy wybrzeży morskich są bardzo nietrwałe i wrażliwe na zmiany parametrów fizykochemicznych.
Negatywna reakcja siedliska na zagrożenia może prowadzić do jego przekształcenia, degradacji, a nawet do całkowitego zaniku siedliska oraz wyginięcia gatunków je zamieszkujących. Bardzo niekorzystne są takie zmiany, które prowadzą do zmniejszenia powierzchni cennych siedlisk czy ich fragmentacji.
Zagrożenia dla siedlisk i gatunków sieci Natura 2000
Na wielu obszarach Natura 2000 prowadzona jest działalność w ramach różnych sektorów gospodarki, tak więc zagrożenia dla siedlisk i gatunków chronionych w ramach sieci Natura 2000 już występują. Określając zadania ochronne trzeba zacząć od dokonania oceny oddziaływania zagrożeń istniejących, a ponadto prognozować wystąpienie i szkodliwość nowych zagrożeń w przyszłości. Trzeba pamiętać, że nagły zanik działalności człowieka i uruchomienie się niektórych naturalnych procesów może mieć również negatywny wpływ na środowisko (np. zaprzestanie rolnictwa powoduje sukcesję w kierunku siedlisk leśnych i m.in. zlikwidowanie źródła pokarmu niektórych gatunków ptaków). Najważniejsze jest więc zachowanie równowagi oraz wprowadzanie ewentualnych zmian stopniowo.
Największe zagrożenia dla siedlisk to m.in. zanieczyszczenie wód, regulacje rzek, wycinanie lasów, emisja zanieczyszczeń, zniszczenia mechaniczne, zbyt intensywna turystyka, rozprzestrzenianie zabudowy i infrastruktury, nadmierna eksploatacja zasobów naturalnych. Bardzo niepokojącą reakcją środowiska na zagrożenia jest zmniejszenie się powierzchni chronionego siedliska w obrębie obszaru Natura 2000, a także zmniejszenie się liczebności populacji gatunku chronionego. Oznacza to, że zagrożenia powodują utratę lub zmniejszenie walorów, dla których obszar został ustanowiony.
Zagrożenia wynikające z turystyki
Udział turystyki w degradacji środowiska naturalnego szacowany jest na 5-7%, przy 40% ze strony przemysłu i 15% rolnictwa. Jednak formy organizacyjne turystyki i jej koncentracja w czasie oraz przestrzeni przyczyniają się często do znacznej degradacji środowiska, a tym samym szkodzą także przyrodniczym walorom turystycznym. Jest to poważny dylemat współczesnej turystyki, bo przecież turystyka jest silnie związana z przyrodą. Chętnie podróżujemy bowiem do miejsc o pięknym krajobrazie i bogactwie zwierząt i roślin, do miejsc o czystym powietrzu, bez uciążliwych odorów. Dlatego w interesie firm oferujących wycieczki w piękne zakątki leży również dbałość o przyrodę. Turysta powinien być zachęcany do odwiedzania miejsc o szczególnych walorach przyrodniczych, jednak także poinformowany o zasadach odpowiedniego obchodzenia się z przyrodą. W przeciwnym razie będzie stanowił zagrożenie dla przyrody, często nawet nieświadomie (np. błahe z pozoru dokarmianie ryb czy dzikich ptaków może spowodować uzależnienie zwierząt od nowego źródła pokarmu i utratę ich instynktów łowczych). Informacje o właściwym zachowaniu na łonie przyrody powinny być podawane jak najczęściej np. w przewodnikach turystycznych, biurach podróży, stronach internetowych, aby każdy miał do nich swobodny dostęp.
Wyodrębnia się dwie grupy szkód powodowanych przez turystykę: bezpośrednie i pośrednie. Bezpośrednie to np. niszczenie roślinności i gleby, hałas, zanieczyszczenia, pożary i obniżanie walorów krajobrazowych (w skutek np. wprowadzania inwestycji turystycznych niedostosowanych do krajobrazu i niszczących ego walory). Do pośrednich zaliczamy m.in. synantropizację fauny i flory (czyli przekształcanie się ich i uzależnianie od gospodarowania przez człowieka) oraz zmiany fizyko-chemiczne wód powodujące często niekorzystne zmiany warunków funkcjonowania roślin i zwierząt.
W grupie siedlisk najbardziej zagrożonych znalazły się: lasy, słodkie wody powierzchniowe, powietrze. Zagrożenia dla lasu powodowane przez turystów to np. wydeptywanie nowych ścieżek, uruchamianie erozji poprzez jazdę na rowerach górskich i quadach, pozostawianie odpadów (w tym psich odchodów), hałas, łamanie drzew i rozpalanie ognisk. Wody powierzchniowe narażone są głównie na zanieczyszczenia ściekam z obiektów hotelarskich i gastronomicznych oraz na szkody wywoływane przez turystykę wodną – motorową, ale też niektórych przypadkach kajakową i żeglarską powodującą płoszenie zwierząt (hałas) oraz zanieczyszczenia (w tym zanieczyszczenia benzyną wydostającą się z łodzi motorowych i zanieczyszczenia bakteriami). Nierozważne wędkowanie i połowy przyczyniają się do ubożenia fauny rzek i innych zbiorników wodnych. Zanieczyszczenia powietrza powoduje głównie motoryzacja i stosowane technologie grzewcze.
Do najważniejszych dla ochrony przyrody obszarów Natura 2000 aspektów turystyki należą:
- turyści i ich stosunek do odwiedzanych miejsc,
- zagospodarowanie przestrzenne regionu turystycznego,
- transport obsługujący ruch turystyczny.
Największym zagrożeniem dla przyrody ze strony turystyki jest nadmierna koncentracja ruchu turystycznego na danym obszarze.
Sposoby ochrony siedlisk i gatunków
Na obszarach Natura 2000 zabrania się podejmowania działań, które mogą znacząco wpływać na cele ochrony tych obszarów, czyli na gatunki i siedliska cenne dla przyrody Europy. Sposoby ich ochrony powinny zostać zawarte w planach ochrony obszarów Natura 2000. Ochrona na tych obszarach powinna polegać głównie na:
- przeciwdziałaniu zagrożeniom naturalnym (biotycznym i abiotycznym),
- zachowaniu odpowiednich i poprawieniu niewłaściwych stosunków wodnych,
- eliminowaniu obcych gatunków roślin i zwierząt zagrażających rodzimym gatunkom,
- tworzeniu dogodnych warunków występowania i rozwoju gatunków roślin i zwierząt,
- inicjowaniu procesów regeneracyjnych zniszczonej roślinności,
- utrzymywaniu właściwego składu gatunkowego w ekosystemach łąkowych,
- renaturyzacji i odtwarzaniu siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk określonych gatunków roślin i zwierząt,
- reintrodukcji istotnych gatunków roślin i zwierząt,
- tworzeniu i utrzymaniu korytarzy ekologicznych umożliwiających migracje zwierząt,
- regulacji liczebności populacji roślin i zwierząt w celu zachowania równowagi wśród gatunków będących podmiotami ochrony w obrębie obszarów Natura 2000,
- umożliwianiu przebiegu naturalnych procesów przyrodniczych (w tym ich przywracanie poprzez zabiegi ochronne),
- przywróceniu i utrzymaniu właściwego składu gatunkowego drzewostanów zgodnego z rodzajem siedliska,
- prowadzeniu różnych form gospodarki metodami sprzyjającymi ochronie siedlisk przyrodniczych oraz ochronie gatunków roślin i zwierząt.
Wprowadzenie w życie tego typu działań przyczyni się do eliminacji wielu zagrożeń i niekorzystnych zmian w przyrodzie powodowanych przez dotychczasową działalność, w tym związaną z sektorem turystycznym.
Potencjalne problemy wynikające z wykorzystywania obszarów Natura 2000 na cele społeczne i gospodarcze
Wprowadzanie systemu Natura 2000 w Polsce może być powodem wystąpienia wielu konfliktów, których podłożem będzie zapewne brak dostatecznej wiedzy i świadomości o wymogach ochronnych – zarówno wśród decydentów, jak i wśród rolników, rybaków, turystów. Najważniejsze kategorie tego typu konfliktów, których można się spodziewać to konflikty na tle różnic w interesach różnych grup społecznych (np. pomiędzy zainteresowanymi ochroną walorów przyrodniczych i ewentualnie rozwojem turystyki przyjaznej środowisku, a tymi, którzy chcą inwestować – budować obiekty, m.in. turystyczne większej skali, czy infrastrukturę innego typu – drogi i inne). Konflikty mogą się rodzić też na te realizacji przygotowanych wcześniej planów i strategii sektorowych, które nie uwzględniały wymogów ochrony obszarów Natura 2000, w tym zaplanowanych w ich ramach inwestycji.
Środki zaradcze
Polityka Unii Europejskiej wysoko stawia sprawy ochrony przyrody. Kwestie powstrzymania utraty różnorodności biologicznej i zachowania dziedzictwa przyrodniczego uzyskały bardzo wysoką rangę – stawiane są na równi z innymi ważnymi problemami rozwojowymi.
Zrównoważona turystyka jest drogą do pogodzenia potrzeb ochrony walorów przyrodniczych z zainteresowaniami i potrzebami turystów oraz z interesami branży turystycznej. Może być ona wręcz wsparciem dla ochrony obszarów przyrodniczo cennych. Promocja obszarów Natura 2000 może dawać szanse godnego życia lokalnej społeczności i stanowić zdecydowaną konkurencję dla rozwijania bardziej szkodliwych dla środowiska działań gospodarczych.
Nie można również zapominać o tym, że troska o odpowiednie zarządzanie zrównoważonym gospodarowaniem na obszarach Natura 2000 jest podstawowym kluczem do ochrony walorów przyrodniczych tych obszarów.