V.1. Obszary Natura 2000 a dotychczasowe obszary chronione
V.2. W jakich przypadkach obszar Natura 2000 może się pokrywać z rezerwatem czy parkiem narodowym?
V.3. Co wynika z nakładania się na siebie obszarów Natura 2000 i innych form ochrony przyrody?
V.1. Obszary Natura 2000 a dotychczasowe obszary chronione
Sieć Natura 2000 nie zastąpi dotychczasowych systemów ochrony przyrody istniejących zarówno w Polsce, jak i w innych krajach – nie było i nie ma takiej potrzeby. Jest to odrębny, funkcjonujący na innych zasadach system ochrony przyrody, który działa niezależnie od istniejącego krajowego systemu ochrony – uzupełnia systemy działające wcześniej. Żaden rezerwat czy park narodowy nie został ani nie zostanie z powodu wprowadzenia sieci Natura 2000 zlikwidowany, natomiast tam, gdzie obszary Natura 2000 nakładają się na parki narodowe, rezerwaty i inne formy ochrony przyrody, to te wcześniejsze formy uzyskują jedynie dodatkowy status obszaru Natura 2000. Dzieje się to podobnie jak obecnie, gdy uzyskują one np. status rezerwatu biosfery lub obiektu z Listy Światowego Dziedzictwa UNESCO (więcej: w e-szkoleniu 1 na temat ochrony przyrody).
W Polsce wyłącznie ochronie przyrody służą właściwie tylko parki narodowe i rezerwaty (łącznie ok. 1,5% powierzchni kraju) oraz użytki ekologiczne (ok. 0,1% powierzchni), mające jednak znacznie niższą rangę. Parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu (ponad 30% powierzchni Polski) chronią zagrożone gatunki i ekosystemy dużo mniej skutecznie – na tych dużych obszarach ochronie podlegają głównie krajobraz i tereny atrakcyjne turystycznie, a więc wymogi ochronne są na nich łagodniejsze. Czyni się starania o utworzenie kolejnego parku narodowego (obejmującego Krainę Wielkich Jezior Mazurskich), wydłużają się listy rezerwatów i innych mniejszych form. Jest też możliwe, że w niektórych miejscach inwentaryzacja poprzedzająca wyznaczanie obszarów Natura 2000 wykaże bardzo cenne i unikatowe stanowisko jakiegoś gatunku czy ważne siedlisko dotychczas nieobjęte ochroną. Nie jest więc wykluczone, że w takim przypadku rozpoczną się starania o objęcie ich ochroną również w ramach którejś z tych krajowych form.
Po utworzeniu sieci obszarów Natura 2000 zdecydowanie ochronie przyrody służyć będzie ponad 20% powierzchni kraju, choć rygory tej ochrony (reżimy ochronne) będą bardzo zróżnicowane pomiędzy poszczególnymi ogniwami tej sieci.
V.2. W jakich przypadkach obszar Natura 2000 może się pokrywać z rezerwatem czy parkiem narodowym?
Przypomnijmy, że obszary Natura 2000 ustanawiane są tam, gdzie stwierdza się występowanie rzadkich i zagrożonych wyginięciem gatunków i siedlisk (wymienionych w załącznikach do dyrektyw „ptasiej” i „siedliskowej”). Wstępując do Unii Europejskiej, Polska zobowiązała się ustanowić takie obszary, by chronić występujące na nich siedliska i gatunki.
W wielu przypadkach miejsca występowania wskazanych do ochrony siedlisk i gatunków to bardzo cenne przyrodniczo i wyróżniające się cechami naturalności tereny objęte już wcześniej ochroną w formie rezerwatów, parków narodowych czy parków krajobrazowych. Włączenie ich do sieci Natura 2000 podkreśla jedynie ich walory i wskazuje na ich rangę europejską. Jako wcześniej objęte ochroną, były one często obiektem szczegółowych badań naukowych, są więc zwykle poznane lepiej niż inne tereny i mają pełniejszą dokumentację siedlisk i gatunków. To ułatwia ocenę spełnienia przez nie wymogów dyrektyw i stwierdzenie konieczności ochrony występujących tam siedlisk i gatunków. Nie dziwi więc to, że na liście proponowanych obszarów Natura 2000 znalazły się wszystkie polskie parki narodowe oraz wiele rezerwatów i parków krajobrazowych (te ostatnie czasami w całości, a czasami tylko ich części).
V.3. Co wynika z nakładania się na siebie obszarów Natura 2000 i innych form ochrony przyrody?
Tam, gdzie dziś istnieje rezerwat lub park narodowy, a ustalony został obszar Natura 2000 lub jest projektowany, zmienia się niewiele. Reżim ochronny i dotychczasowa kategoria obszaru pozostanie bez zmian, a zasady ochrony na tym obszarze w ramach sieci Natura 2000 nie będą wiele surowsze.
W przypadku parku krajobrazowego lub innej „słabszej” (w sensie reżimu ochronnego) formy ochrony przyrody mogą zmienić się zalecenia dotyczące gospodarowania na tych terenach lub ich częściach włączonych do sieci. Szkodliwe dla przyrody formy gospodarowania będą musiały być eliminowane lub ograniczane. Wymogi ochronne, określane indywidualnie dla poszczególnych obszarów, a zależne od stanu i wrażliwości chronionych w ich obrębie gatunków i siedlisk, określane będą w planach zadań ochronnych lub w planach ochrony obszarów Natura 2000 (więcej w rozdziale VI.2 niniejszego e-szkolenia oraz w e-szkoleniach E-6 i E-7).
Zasadniczą zmianą będzie pojawienie się obowiązku monitorowania stanu siedlisk i gatunków, które były podstawą włączenia danego terenu do sieci Natura 2000 oraz obowiązku raportowania wyników tego monitoringu (więcej nt. monitoringu w rozdziale VI.3 niniejszego e-szkolenia). W niektórych przypadkach wyniki monitoringu mogą jednak wskazywać na konieczność zaostrzenia reżimu ochronnego na niektórych obszarach.