VI.1. Ogólne zasady postępowania na obszarach Natura 2000

VI.2. Szczegółowe zasady postępowania na obszarach Natura 2000 – plany ochrony

VI.3.  Monitoring siedlisk i gatunków oraz raportowanie jego wyników

 

VI.1. Ogólne zasady postępowania na obszarach Natura 2000

Obszarów Natura 2000 nie można porównać z żadną inną formą ochrony przyrody istniejącą wcześniej w Polsce.

Podstawowa różnica pomiędzy dotychczas chronionymi obszarami a obszarami Natura 2000 polega na tym, że reżim ochronny ustala się osobno dla każdego z obszarów sieci Natura 2000, a nie łącznie dla danej kategorii obszarów chronionych jak było dotychczas. Na jednym obszarze może on przypominać reżim obowiązujący w rezerwatach ścisłych czy parkach narodowych, na innym – obowiązujący w parkach krajobrazowych, w których panuje dosyć duża swoboda prowadzenia działalności gospodarczej i ochronę przyrody łączy się z gospodarowaniem przyjaznym środowisku. Będą także obszary potrzebujące jeszcze łagodniejszego reżimu. Jedynym formalnym wymogiem w odniesieniu do obszarów Natura 2000 jest unikanie nowej, uciążliwej dla siedlisk i gatunków działalności. Warunki gospodarowania (w tym możliwości uprawiania turystyki na całym obszarze i w poszczególnych jego częściach) będą więc zależały od wymogów ochronnych głównego przedmiotu ochrony, a zatem od specyfiki danego gatunku lub siedliska czy danych gatunków lub siedlisk, a także jego/ich wrażliwości na zmiany w środowisku. Zagrożeniem dla nich jest np. budowa nowej drogi niszczącej niektóre siedliska czy hałas uciążliwy dla niektórych gatunków zwierząt, natomiast rozwój przetwórstwa lokalnych produktów czy rozwój turystyki przyjaznej środowisku nie będą na ogół traktowane jako uciążliwość.

Ogólne zasady postępowania na obszarach Natura 2000 określono w ustawie o ochronie przyrody. Zgodnie z jej zapisami (art. 33) zabrania się podejmowania działań mogących znacząco negatywnie oddziaływać na cele ochrony obszaru Natura 2000. Niedozwolone są zwłaszcza pogarszanie stanu siedlisk przyrodniczych lub siedlisk gatunków roślin i zwierząt, dla których ochrony wyznaczono obszar Natura 2000 oraz wywieranie niekorzystnego wpływu na populacje gatunków, dla których ochrony wyznaczono obszar Natura 2000. Zabronione jest także pogarszanie integralności obszaru Natura 2000 i jego powiązań z innymi obszarami. Co istotne, zasadę odnoszącą się do zakazu podejmowania działań szkodliwych dla przyrody na tych obszarach stosuje się nie tylko do już formalnie zatwierdzonych, ale i do projektowanych obszarów Natura 2000. Obszary projektowane to te, które zostały umieszczone na oficjalnych listach opracowanych przez Ministra Środowiska oraz na innych listach zgłoszonych do Komisji Europejskiej, tzw. listach „cieni” (ang. shadow lists) opracowanych przez organizacje pozarządowe. (Więcej nt. shadow list w rozdziale IX.3 niniejszego e-szkolenia, a na ten temat zasad postępowania na obszarach Natura 2000 w e-szkoleniu 6 poświęconym gospodarowaniu na nich w świetle obowiązującego prawa).

Powołanie obszaru Natura 2000 nie zmienia własności ziemi. Dotyczy to zarówno gruntów prywatnych, jak i należących do Skarbu Państwa. Stan i funkcjonowanie siedlisk i gatunków nadzorowane i monitorowane są jednak przez organy specjalnej administracji rządowej – przez regionalnych dyrektorów ochrony środowiska, koordynujących funkcjonowanie sieci Natura 2000 w swoich województwach, a na wodach morskich przez dyrektorów urzędów morskich. W parkach narodowych te uprawnienia przysługują dyrektorom tych parków.

Lasy Państwowe będą nadal administrować swoimi terenami, ale dostosują gospodarkę leśną do przyjętego planu zadań ochronnych lub planu ochrony obszaru Natura 2000. Prywatni właściciele ziemi będą zachęcani do wprowadzania bardziej prośrodowiskowych metod produkcji, także finansowo: w tym celu są udostępniane środki dla wsi pochodzące z funduszy Unii Europejskiej i przeznaczone na programy rolnośrodowiskowe (więcej w szkoleniach E6 i E9).

do góry

VI.2. Szczegółowe zasady postępowania na obszarach Natura 2000 – plany ochrony

Szczegółowe zasady postępowania na obszarach Natura 2000 są ustalane odrębnie dla każdego obszaru, ponieważ muszą być dostosowane do wymogów ochronnych gatunków i siedlisk podlegających ochronie w obrębie każdego z nich. Takie zasady zapisuje się w planach zadań ochronnych lub planach ochrony.

Proces przygotowywania tych planów rozpoczyna się po wyznaczeniu obszarów Natura 2000 – przygotowanie planów zadań ochronnych jest obowiązkowe w odniesieniu do każdego obszaru Natura 2000 w terminie nie dłuższym niż 6 lat od jego formalnego powołania. Plany zadań ochronnych obejmują okres 10 lat, a plany ochrony obejmą okres 20 lat, ale przygotowywane będą jedynie dla wybranych obszarów lub dla części niektórych obszarów – gdy zajdzie potrzeba bardziej szczegółowych ustaleń. W planach określa się:

• ekologiczne właściwości siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, dla których ochrony obszar został wyznaczony oraz ich szczegółowe rozmieszczenie w obrębie obszaru,
• istniejące i potencjalne zagrożenia dla tych siedlisk i gatunków,
• warunki i zakres wykonywania zadań ochronnych,
• zakres monitoringu przyrodniczego.

Z planu ochrony wynikają zalecenia dotyczące korzystania ze środowiska w sposób umożliwiający zachowanie przedmiotu ochrony w jak najlepszym stanie. (Szczegółowe informacje nt. trybu sporządzania planów oraz zasad dobrej praktyki w tym zakresie można znaleźć w e-szkoleniach 6 – nt. gospodarowania na obszarach Natura 2000 i 7 – nt. planów ochrony).

Główna akcja przygotowywania planów zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000 w Polsce rozpoczęła się w 2010 r. w ramach dużego projektu zainicjowanego przez Główną Dyrekcję Ochrony Środowiska i dotyczy zarówno obszarów lądowych jak i morskich obu typów – w jej ramach ma być przygotowanych 406 planów. Projekt jest realizowany we współpracy ze wszystkimi 16 regionalnymi dyrekcjami ochrony środowiska (RDOŚ) oraz z siedmioma parkami narodowymi. Dotychczas (do maja 2011 r.) dopiero jeden z takich planów został formalnie zatwierdzony – dla obszaru Murawy w Haćkach w województwie podlaskim. Przygotowywane w poprzednich latach plany ochrony, które miały charakter pilotażowy, nie zostały formalnie pozatwierdzane – odegrały jednak ważną rolę jako poligon doświadczalny dla prac późniejszych.

do góry

VI.3. Monitoring siedlisk i gatunków oraz raportowanie jego wyników

Prowadzenie monitoringu przyrodniczego jest charakterystyczną cechą systemu Natura 2000, odróżniającą ten system od dotychczasowych systemów ochrony przyrody w Europie oraz bardzo ważnym zadaniem w ramach zarządzania siecią Natura 2000. Wyniki monitoringu mają nie tylko stanowić podstawę ocen stanu różnorodności biologicznej na obszarze Unii Europejskiej, jej głównych regionów biogeograficznych oraz poszczególnych państw członkowskich, ale też stanowić podstawę do świadomego zarządzania siecią Natura 2000, a w tym do ustalania zakresu koniecznych i potrzebnych działań ochronnych. W tym celu wyniki monitoringu mają być raportowane do coraz to wyższych poziomów zarządzania siecią Natura 2000 – aż do poziomu unijnego – by na każdym z tych poziomów można było dokonywać ocen co do stanu i trendów w zakresie określonych siedlisk i gatunków.

Wymogi co do monitorowania stanu siedlisk i gatunków stanowiących podstawę powoływania obszarów Natura 2000 zapisane zostały w Dyrektywie Siedliskowej, która stanowi iż państwa członkowskie prowadzą nadzór nad stanem ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków chronionych na mocy tej dyrektywy, ze szczególnym uwzględnieniem typów siedlisk przyrodniczych i gatunków o znaczeniu priorytetowym.

Monitoring siedlisk i gatunków „naturowych” prowadzony będzie w Polce na dwóch poziomach. Na poziomie kraju prowadzony jest już od kilku lat monitoring dla wybranych siedlisk i gatunków w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska. Na poziomie poszczególnych obszarów Natura 2000 zakres monitoringu ustalany będzie w ramach planów zadań ochronnych lub planów ochrony i dotyczyć będzie występujących na tych obszarach siedlisk i gatunków podlegających ochronie w ramach sieci Natura 2000, a przede wszystkim tych siedlisk i/lub gatunków ze względu na które został utworzony dany obszar Natura 2000.

Monitoring odnoszący się do sieci Natura 2000 prowadzony jest w ramach podsystemu monitoring przyrody Państwowego Monitoringu Środowiska – jest to monitoring różnorodności biologicznej i krajobrazowej (http://www.gios.gov.pl/artykuly/164/Informacje-ogolne-o-podsystemie-monitoringu-przyrody). Koordynowany jest on przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ). Prowadzenie tego monitoringu jest obowiązkiem wynikającym z zapisów ustawy o ochronie przyrody, która implementuje zapisy ww Dyrektywy oraz Dyrektywy Ptasiej. Podstawy tego monitoringu są jednak szersze niż te dwie dyrektywy. Uwzględnia się w jego ramach także wszystkie inne zobowiązania Polski wynikające z ratyfikowanych przez nasz kraj konwencji z dziedziny ochrony przyrody oraz Ramowej Dyrektywy Wodnej^[1].

Monitoring przyrody odnoszący się do sieci Natura 2000 na poziomie kraju realizowany jest przez ogromne zespoły przyrodników w ramach dwóch odrębnych zadań:

• monitoring ptaków, w tym monitoring obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 – wykonywany na zlecenie GIOŚ, a koordynowany przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków (OTOP), które współpracuje z kilkoma innymi ośrodkami ornitologicznymi (http://monitoringptakow.gios.gov.pl/) ,
• monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych, ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000 – wykonywany na zlecenie GIOŚ, a koordynowany przez Instytut Ochrony Przyrody PAN z Krakowa, współpracujący z wieloma instytucjami i organizacjami z terenu całego kraju (http://www.gios.gov.pl/siedliska/) .

Monitoring ptaków prowadzony jest poprzez 16 podprogramów odnoszących się do 3 grup ptaków:

• gatunków pospolitych – obejmujących obecnie monitoring pospolitych ptaków lęgowych (MPPL) – ok. 170 rozpowszechnionych gatunków ptaków,
• gatunków średniolicznych – w tym monitoring: flagowych gatunków ptaków (MFGP – 12 gatunków), ptaków mokradeł (MPM – ok.100 gatunków), ptaków drapieżnych (MPD – 11 gatunków), lęgowych sów leśnych (MLSL – 6 gatunków), a w niedalekiej przyszłości również monitoring zimujących ptaków wodnych (MZPW) i monitoring zimujących ptaków morskich (MZPM)
• gatunków rzadkich (11 gatunków).

W ramach monitoringu pospolitych ptaków lęgowych obserwowane są w sposób specjalny 23 gatunki terenów rolniczych. Na podstawie tych informacji obliczany jest wskaźnik liczebności pospolitych ptaków krajobrazu rolniczego (znany jako Farmland Bird Index – FBI23). Jest on obecnie jednym z oficjalnie stosowanych wskaźników stanu środowiska w krajach członkowskich Unii Europejskiej, traktowany jako wskaźnik stanu „zdrowia” ekosystemów użytkowanych rolniczo – stanowiących ok. 60% powierzchni naszego kraju.

Prowadzone obserwacje w ramach monitoringu siedlisk przyrodniczych i gatunków dotyczą 40 typów siedlisk przyrodniczych oraz 48 gatunków roślin (w tym 32 tzw. „naturowe”) i 77 gatunków zwierząt (34 gatunki bezkręgowców, 15 gatunków ryb i kręgoustych, 17 gatunków płazów i gadów, 11 gatunków ssaków).

Doświadczenia pierwszych kilku lat prowadzenia tego monitoringu pozwoliły na przygotowanie serii szczegółowych przewodników metodycznych wydanych przez GIOŚ w 2010 r., które będą pomocne przy projektowaniu zakresu monitoringu określonych siedlisk i gatunków dla poszczególnych obszarów Natura 2000 oraz w prowadzeniu tego monitoringu. W związku z tym, że w pierwszych latach monitoring ten obejmował mniejszą liczbę siedlisk i gatunków, to planowanie jest wydanie po pewnym czasie kolejnych tomów tych poradników by obejmowały wszystkie typy siedlisk przyrodniczych i gatunków, których monitoring powinien być prowadzony w ramach obszarów Natura 2000 w Polsce.

do góry