Wprowadzenie
E-szkolenie na temat ochrony przyrody stanowi wstęp do serii e-szkoleń nt. sieci obszarów Natura 2000. Ma ono ułatwić zapoznanie się z najistotniejszymi zagadnieniami dotyczącymi przyrody oraz form i sposobów jej ochrony. Jego celem jest wprowadzenie w podstawowe zagadnienia związane z problematyką ochrony przyrody, takie jak:
- idee przyświecające podejmowaniu działań ochronnych,
- zarys historii wysiłków na rzecz ochrony przyrody podejmowanych w Polsce i najważniejsze rozwiązania systemowe w tej dziedzinie.
Na tym tle została omówiona nowa idea i nowy sposób podejścia do ochrony przyrody – czego wyrazem jest tworzona w Unii Europejskiej sieć obszarów chronionych Natura 2000.
Zagrożenia dla przyrody powoduje działalność człowieka, wynikają one np. z rozbudowy miast, z rozwoju przemysłu, emisji toksycznych substancji z fabryk i gospodarstw domowych, osuszania łąk, wycinania lasów. Mimo, że wiedza na temat ekologii i ochrony ekosystemów poprawia się z roku na rok, poziom świadomości ekologicznej wśród mieszkańców świata wzrasta, coraz więcej organizacji lokalnych, krajowych i międzynarodowych włącza się w projekty na rzecz ochrony przyrody, to tempo wymierania gatunków roślin i zwierząt stale rośnie, a obszary, na których te organizmy mogą żyć kurczą się. Zaczyna im brakować pożywienia, czystej wody oraz zacisznych miejsc do rozrodu. Głównym powodem wymierania gatunków jest więc niszczenie ich siedlisk.
Dotychczasowe działania na rzecz ochrony przyrody okazały się niewystarczające. Problem nadal istnieje i nadal trzeba podejmować wiele inicjatyw na rzecz ratowania naturalnych środowisk życia dzikich zwierząt i roślin.
Czym jest ochrona przyrody?
Współcześnie środowisko naturalne chroni się na wiele sposobów. Przedmiotem ochrony przyrody mogą być zarówno pojedyncze obiekty przyrody żywej czy nieożywionej, ich skupienia, np. okazałe drzewa czy głazy narzutowe (jako pomniki przyrody), a także ogół elementów przyrodniczych naturalnych oraz powstałych przy udziale człowieka (np. w rezerwacie czy parku narodowym). Niektóre elementy przyrody chroni się oddzielnie, za to wszędzie tam, gdzie one występują (np. określone gatunki roślin i zwierząt na terytorium danego kraju) i jest to ochrona gatunkowa. Wyróżniamy dwa rodzaje ochrony przyrody: in situ – czyli ochrona wartości przyrodniczych w miejscu ich naturalnego występowania (np. poprzez powoływanie obszarów chronionych) oraz ex situ – czyli ochrona wartości przyrodniczych poza ich miejscem naturalnego występowania (np. w ogrodach botanicznych, ogrodach zoologicznych, oceanariach, muzeach przyrodniczych).
Decyzje o tym, jakie np. elementy przyrody lub jakie typy siedlisk mają być chronione i w jaki sposób, podejmowane są w wyniku przyrodniczych badań naukowych oraz w wyniku sygnałów od organizacji pozarządowych zrzeszających miłośników przyrody. Podstawy ochrony przyrody wyznaczają akty prawne obowiązujące na obszarze kraju, którego dotyczą.
Celem ochrony jest stabilizacja ekosystemów, zapobieganie ubożeniu różnorodności biologicznej (na wszelkich jej poziomach – genetycznym, gatunkowym, ekosystemowym i krajobrazowym) oraz przeciwdziałanie degradacji środowiska powodowanej przez człowieka. Ważnym celem jest też przywracanie utraconych wartości przyrodniczych (renaturyzacja) terenów, które uległy zniszczeniu oraz upowszechnianie wiedzy na temat właściwego korzystania z zasobów przyrody.
Ochrona przyrody w Polsce
Zapis art. 5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej mówi, że „Rzeczpospolita Polska […] strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”. Stwierdzenie to tworzy dobrą podstawę ochrony przyrody w Polsce, jako że wartości przyrodnicze są niewątpliwie elementem dziedzictwa narodowego, a ochrona zasobów przyrody jest jednym z bardzo ważnych priorytetó w zrównoważonego rozwoju. Ochrona i racjonalne wykorzystanie zasobów przyrody jest w tej chwili jednym z priorytetów polityki ekologicznej państwa. Zapowiada się także, że ochrona różnorodności biologicznej będzie jednym z głównych tematów środowiskowych w okresie, w którym Polska będzie przewodzić Unii Europejskiej (2011 r.).
Wyzwaniem polityki Państwa w zakresie ochrony przyrody jest:
- dokończenie inwentaryzacji elementów przyrody polskiej w celu wypełnienia luk w wiedzy (ciągle jeszcze dużych) o rozmieszczeniu oraz zasobach gatunków i siedlisk przyrodniczych, a także
- monitoring (czyli stała kontrola zmian) stanu siedlisk przyrodniczych i gatunków.
Największym wyzwaniem polityki ekologicznej dla Polski, Unii Europejskiej i całego świata jest dziś ograniczenie oddziaływania tak wielu zagrożeń dla przyrody i różnorodności biologicznej. Z badań przyrodniczych wynika, że pomimo podejmowanych w ostatnich latach wielu działań na rzecz ochrony środowiska nie udało się wyeliminować wielu z nich. Większość problemów wynika z niestosowania się do przepisów określających właściwy sposób korzystania z zasobów środowiska oraz z powiększania się terenów zurbanizowanych i w inny sposób zainwestowanych. Powszechnym problemem stała się także inwazja gatunków obcych, które przybywają na nowe tereny wykorzystując transport handlowy i trasy turystyczne, a także migrujących, np. w wyniku zmiany dotychczasowych warunków klimatycznych w skali świata. Gatunki obce stanowią poważna konkurencję dla lokalnej fauny i flory i często przyczyniają się do ich ubożenia. W 2008 r. opracowano „Księgę gatunków obcych inwazyjnych w faunie Polski”. Na liście znalazły się min. karaś srebrzysty, norka amerykańska, czy owad szrotówek kasztanowcowiaczek (niszczący drzewa kasztanowców już w całej Polsce).
Stan zagrożenia zasobów przyrodniczych dobrze pokazują tzw. czerwone księgi i czerwone listy – obrazują one stopień zagrożenia rodzimych roślin i zwierząt oraz stan wiedzy o ich zagrożeniu. W Polsce opracowano dotąd:
- „Polską czerwoną księgę zwierząt” obejmującą kręgowce,
- „Polską czerwoną księgę zwierząt” obejmującą bezkręgowce,
- „Polską czerwoną księgę roślin”,
a także szereg czerwonych list.
Obraz wyłaniający się z tych zestawień jest bardzo przygnębiający – listy uwzględnionych gatunków są coraz dłuższe, wiele z nich, w kolejnych publikacjach, przechodzi do kategorii o wyższym stopniu zagrożenia, a wiele jest przenoszonych do kategorii gatunków wymarłych.
Głównym aktem prawnym regulującym w Polsce zagadnienia związane z ochroną przyrody jest Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (wiele razy aktualizowana i zmieniana), która określa cele, zasady i formy ochrony przyrody żywej i nieożywionej oraz krajobrazu. Na jej podstawie wydawane są rozporządzenia ustalające szczegółowo listy gatunków i siedlisk wymagających ochrony oraz powołujące obszary chronione.
Najważniejszym dokumentem strategicznym dla ochrony przyrody w Polsce jest Krajowa strategia ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z Programem działań na lata 2007-2013 przyjęta w 2007 r., która wprowadza na grunt krajowy zapisy ratyfikowanej przez Polskę Konwencji o różnorodności biologicznej przyjętej w Rio de Janeiro w 1992 r., wyznacza priorytety w tej dziedzinie i wskazuje odpowiedzialnych za określone niezbędne działania.
Istotne znaczenie dla ochrony przyrody w Polsce mają również międzynarodowe akty prawne, jak np. międzynarodowe konwencje i porozumienia, które Polska podpisała lub ratyfikowała czy dyrektywy UE. Na ich podstawie określa się zasady i sposoby ochrony zasobów naturalnych, istotnych w skali światowej i europejskiej. Do nich należą np.: Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (Waszyngton, 1973), Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (Bonn, 1979), Konwencja o różnorodności biologicznej (Rio de Janeiro, 1992), Europejska konwencja krajobrazowa (Florencja, 2000), Ramowa Konwencja o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat (Kijów, 2003).
Na obszarach objętych ochroną przestrzenną często stosuje się różne reżymy ochronne obowiązujące w wydzielonych strefach obszaru chronionego, dostosowane do walorów i celów ochrony, takie jak: ochrona ścisła, częściowa czy krajobrazowa (np. w rezerwatach czy parkach narodowych).
W Polsce stosuje się 10 form ochrony przyrody:
- parki narodowe,
- rezerwaty,
- parki krajobrazowe,
- obszary chronionego krajobrazu,
- obszary Natura 2000,
- pomniki przyrody,
- stanowiska dokumentacyjne,
- użytki ekologiczne,
- zespoły przyrodniczo-krajobrazowe,
- ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów.
Obszary objęte prawną ochroną przyrody zajmują w Polsce (bez uwzględniania obszarów Natura 2000) ponad 10 tys. km2 (ok. 32% powierzchni kraju), ale obszary najcenniejsze, na których ochrona przyrody jest najwyższym priorytetem stanowią zaledwie 1,5% powierzchni kraju (parki narodowe i rezerwaty). Obszary sieci Natura 2000 zajmują obecnie (rok 2009) ok. 18,5% powierzchni Polski i w dużym stopniu pokrywają się z obszarami chronionymi w ramach dotychczasowego systemu.
Część obszarów chronionych w Polsce objętych została ochroną w ramach światowych sieci obszarów chronionych lub uzyskało specjalne tytuły podkreślające ich wartość.
Oprócz ochrony prawnej (poprzez wyżej wymienione formy ochrony) ochronę przyrody można i należy realizować także poprzez: plany zagospodarowania przestrzennego, plany urządzeniowe lasów i inne dokumenty oraz decyzje, np. dotyczące lokalizacji inwestycji.
Nie wszystkie elementy przyrody wymagają ścisłej ochrony. Część z nich, mimo wysokich walorów przyrodniczych, może być, pod pewnymi rygorami, użytkowana przez człowieka, np. w rolnictwie, leśnictwie, turystyce.
Ochrona przyrody a rozwój lokalny
Formalnymi organami ochrony przyrody w Polsce, a więc instytucjami odpowiedzialnymi za realizację ochrony przyrody zgodnie z zapisami ustawy o ochronie przyrody, są:
- minister właściwy do spraw środowiska,
- Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska,
- wojewoda,
- regionalny dyrektor ochrony środowiska,
- starosta oraz
- wójt, burmistrz lub prezydent miasta,
którzy w ramach swych kompetencji odpowiadają za różne sprawy z zakresu ochrony przyrody na obszarze swego działania.
Ochrona przyrody odgrywa bardzo istotną rolę w rozwoju lokalnym – tu, tak naprawdę, decyduje się los bogactwa przyrody kraju. Samorządy powinny zachęcać wszystkich do pełnego wdrażania zrównoważonego rozwoju na swoim terenie i rzeczywistego uwzględniania zasad ochrony zasobów przyrodniczych. Właściwe wykorzystanie zasobów środowiska lokalnego stwarza przecież szansę tworzenia nowych sposobów zarabiania. Dzięki działaniom na rzecz ochrony przyrody powstają nowe miejsca pracy, niekiedy nowe zawody. Zwiększa się też atrakcyjność danego terenu jako zdrowego miejsca zamieszkania i wypoczynku dla przybywających tu turystów. Wyznaczenie obszarów chronionych o wysokiej randze, przede wszystkim parków narodowych i obszarów Natura 2000, to znakomita, bezpłatna promocja danego obszaru, wspierająca rozwój lokalny.
Oprócz oficjalnych i formalnych działań, bardzo ważne są społeczne inicjatywy wspomagające działania służb ochrony przyrody. Mieszkańcy są zachęcani do czynnego udziału w akcjach i projektach na rzecz ochrony zasobów naturalnych.
Ochrona rzadkich lub zagrożonych gatunków i siedlisk wymaga społecznej odpowiedzialności za przyrodę. Szczególną rolę mogą tu odgrywać właściciele gruntów (głównie rolnicy np. poprzez wprowadzanie programów rolno-środowiskowych i właściciele lasów np. poprzez ekologizację gospodarki leśnej) oraz organizacje społeczne (pozarządowe) zajmujące się zagadnieniami ochrony przyrody.