V.2. Turystyka – środowisko – zrównoważony rozwój
V.4. Regiony turystyczne a regiony przyrodnicze
V.5.Turystyka na obszarach prawnie chronionych
Rozwój turystyki na świecie przynosi coraz większe dochody, a sektor turystyczny należy do najszybciej rozwijających się dziedzin gospodarki światowej. Turystycznie podróżuje co roku 650 mln osób; szacuje się, że do 2010 r. liczba turystów osiągnie miliard. Wszyscy oni potrzebują hoteli i obiektów rekreacyjnych, zostawiają śmieci, zużywają wodę, nie bacząc na jej ograniczone zasoby, podróżują samochodami i samolotami, których spaliny zmieniają klimat. To nie jest obojętne dla największego kapitału turystyki, którym jest przyroda. Udział turystyki w degradacji środowiska przyrodniczego szacuje się na 5–7% (udział przemysłu wynosi 40%, rolnictwa 15%). Może się wydawać, że jest to niewiele, ale koncentracja wyjazdów turystycznych w czasie i przestrzeni powoduje na niektórych obszarach znaczną degradację środowiska, a tym samym przyrodniczych walorów turystycznych.
Turystyka jest ściśle zależna od środowiska przyrodniczego, równocześnie powodując jego przekształcenia. Jako jedna z istotnych dziedzin gospodarki użytkujących zasoby przyrodnicze powinna uwzględniać potrzebę ochrony walorów przyrodniczych na obszarach Natura 2000, tak by presja ze strony ruchu turystycznego nie prowadziła do degradacji tych walorów. Trzeba się jednak liczyć z tym, że nie zawsze można wyeliminować zagrożenia związane z działalnością turystyczną.
V.2. Turystyka – środowisko – zrównoważony rozwój
Rozwój turystyki ma zarówno pozytywne, jak i negatywne konsekwencje. Do pozytywnych należy rola turystyki w tworzeniu obszarów chronionych na terenach szczególnie interesujących pod względem tak przyrodniczym, jak i turystycznym, np. w Tatrzańskim Parku Narodowym.
Zagrożenia dla środowiska powodowane przez turystykę są niekorzystne nie tylko dla przyrody, ale i dla zrównoważonego rozwoju. Jest to coraz częściej brane pod uwagę w ocenianiu gospodarczej i społecznej funkcji turystyki. Niepożądane byłoby więc zaniechanie lub ograniczanie udziału turystyki w upowszechnianiu zachowań proekologicznych lub wykorzystywania jej walorów wychowawczych i poznawczych w edukacji ekologicznej.
Opisując zagrożenia dla środowiska przyrodniczego płynące ze strony turystyki, można wymienić wiele ich rodzajów:
- Zmiany w krajobrazie wynikające z budowy hoteli, ośrodków wypoczynkowych i infrastruktury transportowej
- Degradacja powierzchni terenu oraz katastrofalne zniszczenia obszarów leśnych, powstające w wyniku wykorzystywania ziemi pod budowę miejsc zakwaterowania i innych obiektów, np. tras narciarskich wymagających ogromnej powierzchni
- Wyczerpywanie zasobów wodnych. Turystyka zużywa ogromne ilości wody dla potrzeb hoteli, basenów i pól golfowych oraz do osobistego użytku turystów
- Obciążenie środowiska z powodu zużywania ogromnej ilości energii (wzmaga się negatywny wpływ sektora energetycznego). Turysta zatrzymujący się w hotelu zużywa średnio o 1/3 energii więcej niż stały mieszkaniec. Ponadto zużycie energii wzrasta wraz ze standardem hoteli: hotel czterogwiazdkowy zużywa ponaddwukrotnie więcej energii niż jednogwiazdkowy o tej samej liczbie miejsc noclegowych
- Zanieczyszczenie wody. Wspomniane wyżej ogromne zużycie wody prowadzi do zwiększenia ilości odprowadzanych ścieków. Wzrasta ona gwałtownie w szczycie sezonu turystycznego, w którym w wielu miejscowościach turystycznych przebywa kilkakrotnie więcej turystów niż poza sezonem. Ścieki zanieczyszczają morza i jeziora otaczające bazy turystyczne, szkodzą florze i faunie i powodują niedobór tlenu w ekosystemach wodnych
- Duże zużywanie zasobów środowiska (np. duży pobór piasków, intensywne wyręby lasów w celu pozyskania drewna) z powodu zużywania dużej ilości materiałów budowlanych
- Erozja gleby, zwiększone niebezpieczeństwo występowania lawin i osunięć ziemi, powodowane przez intensywny rozwój turystyki narciarskiej
- Zwiększona produkcja odpadów, wywołana eksploatacją obiektów i urządzeń turystycznych
- Nasilenie synantropizacji zwierząt, w tym prawnie chronionych
- Zanieczyszczenie powietrza wywołane emisją ze źródeł komunikacyjnych. Transport lotniczy, drogowy i kolejowy rozwijają się odpowiednio do liczby turystów i ich ogromnej mobilności. Turystyka wykorzystuje dziś ponad 65% transportu lotniczego i drogowego, a więc odpowiada za znaczną część emisji do atmosfery tlenków azotu, siarki czy węgla
- Niszczenie różnorodności biologicznej. Turystyka powoduje ogromne straty w bogactwie biologicznym na wiele sposobów, m.in. poprzez współzawodnictwo z dziką przyrodą o siedliska i bogactwa naturalne
- Zakłócanie spokoju zwierząt poprzez hałas emitowany przez samochody, samoloty, motocykle oraz pojazdy typowo rekreacyjne, np. łodzie motorowe, skutery śnieżne czy wodne
- Erozja nadmorska. Rozwój przystani i falochronów oraz przekształcanie linii brzegowej zmieniają dostarczanie materiału przez prądy morskie i – w rezultacie – erozję przybrzeżną. Pozyskiwanie materiałów budowlanych z terenów nadmorskich wpływa negatywnie na stan lasów i występujące na tych terenach siedliska
- Szkody w świecie zwierząt (w tym wypieranie gatunków rodzimych, zanikanie niektórych gatunków) w wyniku hałasu, płoszenia zwierząt, ginięcia zwierząt w wypadkach samochodowych (szlaki turystyczne kolidują często ze szlakami ich wędrówek)
- Transport turystów z miejsca zamieszkania do miejsca docelowego podróży. W każdym dobrze rozwiniętym regionie turystycznym są sprawne węzły komunikacyjne, przyjmujące jak największą liczbę turystów w jak najkrótszym czasie. Powstają wciąż nowe lotniska, porty, dworce kolejowe i autobusowe, drogi lądowe. Wiąże się z tym ciągła zmiana ukształtowania obszarów, na których powstają sieci transportowe, a w wyniku tych działań niszczona jest flora i fauna
- Niszczenie pokrywy roślinnej oraz erozja gleby. Wywoływane są głównie: funkcjonowaniem obozowisk i intensywnym ruchem na szlakach turystycznych (w tym ruchem pojazdów)
- Zakłócanie egzystencji nietoperzy hibernujących w jaskiniach oraz niszczenie unikatowej roślinności naskalnej, wywołane uprawianiem wyczynowych form turystyki (wspinaczki skałkowej, sportów ekstremalnych)
- Zakłócanie funkcjonowania siedlisk wodnych (niepokojenie ptactwa wodnego i niszczenie roślin wodnych), powodowane przez różne formy rekreacji, m.in. żeglarstwo, narciarstwo wodne, spływy kajakowe
Do oceny roli turystyki należałoby też włączyć jej stosunek do obszarów Natura 2000, nowej formy ochrony przyrody otwierającej przed turystami nowe pola zainteresowań.
V.3. Zagrożenia związane z turystyka i rekreacją na obszarach Natura 2000 w Polsce na przykładzie analizy SDF’ów z regionu Karpat[1]
Natura 2000 występuje w Polsce w dwóch regionach biogeograficznych: w regionie kontynentalnym (obejmującym większą część naszego kraju) i w regionie alpejskim, który dotyczy tylko karpackiej części trzech województw: śląskiego, małopolskiego i podkarpackiego. Alpejski region biogeograficzny obejmuje niewielki fragment naszego kraju, ale tamtejsze fizjocenozy, czyli cała przyroda na tym obszarze, są szczególnie wrażliwe na wszelkie działania antropogenne, w tym turystyczne, ze względu na górski charakter regionu. Na niewielki obszarowo zasięg bioregionu alpejskiego w Polsce wskazuje udział obszarów Natura 2000 zaliczanych do tego regionu w ogólnej liczbie obszarów „naturowych” występujących w wymienionych województwach (wynosi on odpowiednio: 12,2%, 37,8%, 22,6%). Całkowita liczba obszarów Natura 2000 w regionie alpejskim w Polsce wynosi 56.
Na podstawie informacji zawartych w Standardowych Formularzach Danych (SDF), w granicach obszarów Natura 2000 w regionie alpejskim można zidentyfikować 73 rodzaje działań człowieka, wśród których 21 działań dotyczy turystyki i rekreacji, natomiast w bezpośrednim otoczeniu obszarów Natura 2000 można zidentyfikować 39 rodzajów działań ludzkich, z których 13 form aktywności związanych jest z turystyką i rekreacją, w tym 2 które nie występują w granicach Natury 2000. Jak z tego wynika liczbowy udział różnych turystyczno-rekreacyjnych form działalności w zagrożeniu stanu walorów przyrodniczych Natury 2000 w regionie alpejskim relatywnie nie jest bardzo duży. Rodzaje tych form działalności, które w mniejszym lub większym stopniu można kojarzyć z turystyką i rekreacją, są następujące (wymienione według kodu działalności wykorzystywanego w SDF’ach):
- (220) Wędkarstwo
- (230) Polowanie
- (251) Plądrowanie stanowisk roślin (tylko w granicach Natury 2000)
- (290) Inne formy polowania, łowienia ryb i kolekcjonowania (tylko w granicach Natury 2000)
- (420) Odpady, ścieki
- (500) Sieć transportowa
- (501) Ścieżki, szlaki piesze, szlaki rowerowe (tylko w granicach Natury 2000)
- (502) Drogi, autostrady
- (600) Infrastruktura sportowa i rekreacyjna
- (602) Kompleksy narciarskie (tylko w granicach Natury 2000)
- (607) Boiska sportowe (tylko w granicach Natury 2000)
- (609) Inne kompleksy sportowe i rekreacyjne (tylko w granicach Natury 2000)
- (610) Ośrodki edukacyjne
- (620) Sporty i różne formy czynnego wypoczynku uprawiane w plenerze
- (621) Żeglarstwo (tylko w otoczeniu)
- (622) Turystyka piesza, jazda konna i jazda na pojazdach niezmotoryzowanych
- (623) Pojazdy zmotoryzowane (tylko w granicach Natury 2000)
- (624) Turystyka górska, wspinaczka, speleologia
- (626) Narciarstwo, w tym poza trasami (tylko w granicach Natury 2000)
- (690) Inne możliwe oddziaływania aktywności rekreacyjnej i sportowej (tylko w granicach Natury 2000)
- (720) Wydeptywanie, nadmierne użytkowanie (tylko w granicach Natury 2000)
- (740) Wandalizm
- (870) Tamy, wały, sztuczne plaże (tylko w otoczeniu)
Ogólnie biorąc na 56 obszarów Natura 2000 z terenu polskich Karpat wśród 44 zidentyfikowano działania o charakterze turystyczno-rekreacyjnym, co z kolei oznacza, że ponad 1/5 ich liczby jest całkowicie pozbawiona takich działań, a dodatkowo wśród trzech z nich nie odnotowano jakiejkolwiek aktywności ludzkiej. Może to być przesłanką do popierania rozwoju mniej konfliktogennych form turystyki i rekreacji na, lub w otoczeniu obszarów Natura 2000 w omawianym bioregionie.
Standardowe Formularze Danych pozwalają na przybliżoną ocenę stopnia intensywności i efektów oddziaływania zidentyfikowanych form aktywności człowieka (ocena jest trzystopniowa – oznaczana literami „A”, „B” lub „C” w przypadku intensywności, oraz „+”, „0” lub „−„ w przypadku efektów).
Syntetyczny (dla całości polskiej części bioregionu alpejskiego) rozkład tych ocen intensywności i efektów oddziaływania aktywności związanych z turystyką i rekreacją na obszarach Natura 2000 umieszczono w poniższej tabeli:
|
Intensywność działalności (w %) |
Efekt oddziaływania (w %) | ||||
| silna (A) | średnia (B) | niewielka (C) | pozytywny (+) | neutralny (0) | negatywny (−) |
| 20,0 | 36,9 | 43,1 | 4,2 | 41,9 | 53,9 |
Jak widać intensywność działań turystyczno-rekreacyjnych w regionie alpejskim jest najczęściej oceniana jako „niewielka” (grupa C zawierająca 43,1% przypadków). Najrzadziej mamy do czynienia z intensywnością „silną” (20,0%). Nieco surowiej oceniane są efekty tych działań, gdyż ocenę negatywną otrzymała ponad połowa (53,9%) zidentyfikowanych przypadków, niemniej „neutralne” czyli obojętne dla środowiska efekty oddziaływania turystyki i rekreacji dotyczą ponad 40% przypadków. Efekty „pozytywne” oddziaływania wiążą się tylko z funkcjonowaniem „ośrodków edukacyjnych”.
Aktywność turystyczno-rekreacyjna w alpejskim regionie biogeograficznym związana jest głównie z obszarami siedliskowymi (PLH). Koncentrują one 70,0% ogółu działań turystyczno-rekreacyjnych, które mają miejsce wewnątrz obszarów Natura 2000 i 78,6% działań, które zlokalizowane są w otoczeniu tych obszarów. Odpowiednio 22,5% tych działań dotyczy wnętrza obszarów ptasich (PLB) i 21,4% ich otoczenia. W granicach obszarów wspólnych (PLC), a więc mających jednocześnie status obszaru siedliskowego i ptasiego, występuje 7,5% tego rodzaju aktywności zaś w ich otoczeniu działań turystyczno-rekreacyjnych nie zanotowano.
Opisany rozkład natężenia aktywności turystyczno-rekreacyjnej na wymienione trzy typy obszarów (PLH, PLB i PLC) jest niewątpliwie pochodną dominującej liczby obszarów siedliskowych nad ptasimi i wspólnymi w regionie alpejskim. Ich liczba wynosi odpowiednio: 46, 8, 2. Generalnie można powiedzieć, że aktywność turystyczno-rekreacyjna jest widoczna w każdym z trzech rodzajów obszarów Natura 2000, ale jej forma i nasilenie są wyraźnie zróżnicowane.
W poniższej tabeli przedstawiono rozkład ilościowy różnych form działań, które związane są z turystyką i rekreacją w regionie alpejskim (jako częstość ich występowania):
|
L.p. |
Rodzaj działalności | Występowanie w granicach
Natury 2000 w % |
Występowanie w terenie
otaczającym w % |
| 1 | Turystyka piesza, jazda konna i jazda na pojazdach niezmotoryzowanych | 11,3 | 10,8 |
| 2 | Sieć transportowa | 10,0 | 7,1 |
| 3 | Polowanie | 9,4 | 7,1 |
| 4 | Sporty i różne formy czynnego wypoczynku uprawiane w plenerze | 9,4 | 7,1 |
| 5 | Wędkarstwo | 8,8 | 7,1 |
| 6 | Ścieżki, szlaki piesze, szlaki rowerowe | 8,8 | – |
| 7 | Inne formy polowania, łowienia ryb i kolekcjonowania | 6,2 | – |
| 8 | Infrastruktura sportowa i rekreacyjna | 5,6 | 3,6 |
| 9 | Turystyka górska, wspinaczka, speleologia | 5,6 | 10,8 |
| 10 | Drogi, autostrady | 4,4 | 10,8 |
| 11 | Wandalizm | 3,8 | 10,8 |
| 12 | Narciarstwo, w tym poza trasami | 3,1 | – |
| 13 | Inne możliwe oddziaływania aktywności rekreacyjnej i sportowej | 2,5 | – |
| 14 | Odpady, ścieki | 1,9 | 3,6 |
| 15 | Kompleksy narciarskie | 1,9 | – |
| 16 | Inne kompleksy sportowe i rekreacyjne | 1,9 | – |
| 17 | Plądrowanie stanowisk roślin | 1,2 | – |
| 18 | Ośrodki edukacyjne | 1,2 | 7,1 |
| 19 | Pojazdy zmotoryzowane | 1,2 | – |
| 20 | Wydeptywanie, nadmierne użytkowanie | 1,2 | – |
| 21 | Boiska sportowe | 0,6 | – |
| 22 | Żeglarstwo | – | 7,1 |
| 23 | Tamy, wały, sztuczne plaże – ogólnie | – | 7,1 |
| Razem | 100 | 100 | |
W tabeli widoczna jest większa różnorodność form turystyczno-rekreacyjnych w granicach obszarów Natura 2000 niż w terenach je otaczających. Może to być wynikiem znacznej atrakcyjności turystycznej walorów przyrodniczych zachowanych wewnątrz obszarów Natura 2000, ale wskazuje też na konieczność monitorowania presji turystycznej na te obszary i ewentualnego selektywnego dopuszczania form o słabszej antropopresji.
Zwraca też uwagę rozbieżność w identyfikacji nasilenia rozwoju sieci „dróg i autostrad” (duże nasilenie) a intensywności ruchu „pojazdów zmotoryzowanych” (małe nasilenie). Może to świadczyć o ciągle małym ruchu pojazdów w obszarach Natura 2000 w regionie alpejskim (mimo rozwinięcia sieci dróg), albo też o zbyt liberalnym postrzeganiu zagrożenia związanego z pojazdami mechanicznymi przez ekspertów wypełniających Standardowe Formularze Danych. Kwestiom tym powinno się w związku z tym poświęcić szczególną uwagę podczas weryfikacji formularzy (zgodnie z wytycznymi Komisji Europejskiej powinno to być wykonywane co 6 lat) ze względu na postępujący rozwój turystyki motorowej.
Ponadto wydaje się, że niedocenioną formą zagrożenia jest „wydeptywanie podłoża i nadmierne użytkowanie terenu”. W terenach otaczających obszary Natura 2000 problem ten w ogóle nie jest dostrzegany (rejestrowany), zaś we wnętrzu tych obszarów jest wskazany zaledwie w 1,2% przypadków. Może zastanawiać tak niska jego ocena w konfrontacji z najczęściej wskazywanymi różnymi formami turystyki przestrzennej (poz. 1 w powyższej tabeli). Być może jest to świadectwem dużego zdyscyplinowania turystów, którzy dla realizacji swoich celów wykorzystują wyłącznie już istniejące ścieżki i szlaki turystyczne. Jest to jednak mało prawdopodobne założenie przy uwzględnieniu negatywnych doświadczeń związanych z obserwacjami ruchu turystów w innych terenach, raportowanych w literaturze (powszechna duża „dyspersja” turystów często związana z wydeptywaniem „dzikich” ścieżek).
Przeprowadzona ocena pozwala na stwierdzenie, że klasyfikacja działań turystyczno-rekreacyjnych zastosowana w SDF’ach jest mało precyzyjna. Takie pozycje jak nr 4, 16, 17, 18, 19, 20 i 23 (a więc siedem z dwunastu ocenionych) obejmują od dwóch do nawet dziesięciu zróżnicowanych form zachowań turystyczno-rekreacyjnych, uwzględnianych w klasyfikacji Krzymowskiej-Kostrowickiej, autorki zajmującej się wpływem ruchu turystycznego na środowisko. Wpływ każdej z tych form na środowisko przyrodnicze może być całkiem inny co nie pozwala na jednoznaczną ocenę uwzględnianych w SDF’ach kategorii działań.
Analiza ocen zawartych w SDF’ach pozwala też na stwierdzenie, że obecny poziom rozwoju turystyki i rekreacji na terenach i w otoczeniu obszarów Natura 2000 w regionie polskich Karpat nie zagraża w sposób istotny walorom tych obszarów (w ujęciu ogólnym), tym bardziej że w obrębie ok. 21% obszarów Natura 2000 nie stwierdzono jakichkolwiek działań turystyczno-rekreacyjnych. Spostrzeżenie to może być podstawą do popierania mniej konfliktogennych form turystyki i rekreacji na lub w otoczeniu obszarów Natura 2000.
Standardowe Formularze Danych niosą ze sobą ogólne rozpoznanie problemu funkcjonowania turystyki i rekreacji na obszarach Natura 2000. Mimo wszystko stan wiedzy w tym zakresie jest dalece niewystarczający, szczególnie w kontekście ustalenia rzeczywistego wpływu danego rodzaju aktywności turystyczno-rekreacyjnej i jej intensywności na siedliska i gatunki podlegające ochronie na tych specyficznych obszarach.
Wyniki przedstawionych badań pokazują, że opinie eksperckie są dalece niespójne z obserwacjami i wynikami badań wskazującymi na przeciążenie wielu karpackich parków narodowych i krajobrazowych – stanowiących obszary Natura 2000 – ruchem turystycznym i rekreacyjnym, a także inwestycjami związanymi z tym ruchem (przykłady to: Tatry, Pieniny, Babia Góra, Bieszczady, Beskid Żywiecki czy Beskid Sądecki). Dlatego też konieczne wydają się dwie inicjatywy. Pierwszą będzie podjęcie szeroko zakrojonych badań naukowych związanych z wpływem ruchu turystycznego na obszary Natura 2000 w Karpatach, drugą zaś postulat koniecznego włączenia specjalistów d/s wpływu turystyki i rekreacji na przyrodę i środowisko do zespołów opracowujących plany ochrony obszarów Natura 2000.
________________________________________________
1] Podstawę do przygotowania treści tego rozdziału stanowiły wyniki prac Z. Witkowskiego i A. Mroczki z AWF Kraków, wygłoszone na konferencji „Turystyka w parkach narodowych i obszarach Natura 2000”, Uniwersytet Rzeszowski, 11-13 maja 2011 r. – tytuł wystąpienia: „Turystyka i rekreacja na obszarach Natura 2000 w regionie alpejskim w świetle Standardowych Formularzy Danych” [powrót]
V.4. Regiony turystyczne a regiony przyrodnicze
Regiony szczególnie wrażliwe, a są to często te o najwyższych walorach przyrodniczych, najsilniej reagują na penetrację turystyczną. Rada Europy wymienia wśród nich: obszary nadmorskie (wyspy, wody przybrzeżne, rafy koralowe, laguny, tereny namorzynowe oraz plaże i wydmy), tereny wysokogórskie, ekosystemy słodkowodne, obszary nadbrzeżne antarktyczne i arktyczne. Dużą część tych terenów objęto ochroną prawną. Według badań przeprowadzonych przez Zakład Ochrony Przyrody Instytutu Badawczego Leśnictwa turystyka powoduje bardzo duże zmiany w strukturze i funkcjonowaniu ekosystemów na obszarach chronionych. Badania przeprowadzone we wszystkich parkach narodowych Polski pozwoliły wyodrębnić dwie grupy szkód powodowanych przez turystykę: szkody bezpośrednie i szkody pośrednie. W grupie bezpośrednich szkód dla przyrody i krajobrazu parków narodowych znalazły się m.in.:
- niszczenie roślinności, fauny, przyrody nieożywionej, gleby
- hałas i zanieczyszczenia
- pożary
- zmiany krajobrazu, mikroklimatu, struktury biocenoz
Do szkód pośrednich, czyli skutków szkód bezpośrednich, zaliczono przede wszystkim:
- synantropizację roślin i zwierząt
- zmiany właściwości fizykochemicznych gleby i wód
- zmiany w strukturze i funkcjonowaniu ekosystemów chronionych
- obniżenie walorów dydaktycznych, naukowych i turystycznych parków narodowych
W tym miejscu warto podkreślić, że wiele obszarów Natura 2000 pokrywa się zasięgiem z parkami narodowymi, rezerwatami przyrody, parkami krajobrazowymi oraz wieloma innymi formami ochrony przyrody – a zatem ww. problemy dotyczyć będą wielu obszarów Natura 2000. Minimalizacji ww. zagrożeń powinny służyć te różne zakazy i ograniczenia dotyczące ruchu turystycznego oraz tworzenia bazy turystycznej, jakie obowiązują na obszarach chronionych (wynikające z zapisów ustawy o ochronie przyrody, a w przypadkach parków narodowych, rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych szczegółowo przedstawione w ich planach ochrony) – powinny też one wspierać ochronę gatunków i siedlisk, dla których ochrony powołano obszary Natura 2000.
Współistnienie regionów przyrodniczo cennych i zarazem turystycznych zależy od nas – od naszych sposobów działania.
V.5. Turystyka na obszarach prawnie chronionych
Łagodna koegzystencja turystyki i terenów chronionych jest dla turystyki niezbędna. Bez niej będzie ubywało użytkowanych turystycznie obszarów o dużych walorach przyrodniczych, bo będą traciły jakość przyrodniczą. Zjawisko kurczenia się przestrzeni turystycznej nie jest skutkiem samej gospodarki turystycznej. Gdyby zmierzyć powierzchnie zdolne dotąd pełnić funkcje rekreacyjne, a dziś zagarniane np. przez zabudowę miejską, a także przez samo budownictwo turystyczne, to prawdopodobnie uznać by można złe gospodarowanie przestrzenią za jedno z bardzo ważnych zagrożeń w skali Europy, a może i świata. Wydaje się, że powinno być ono traktowane jako zagrożenie globalne, zarówno dla gospodarki turystycznej – jednego z czołowych sektorów gospodarczych świata – jak i dla przyrody.
Szczególnie zagrożone są obszary parków narodowych. Z jednej strony są to strefy utworzone w celu ochrony i zachowania unikatowych form i zjawisk przyrodniczych oraz krajobrazowych, z drugiej zaś owe walory przyciągają na te tereny liczne rzesze turystów. Obszary Natura 2000 staną się kiedyś bardziej znane, czy więc tak samo będzie się dziać z obszarami sieci Natura 2000? Te z nich, które zostaną nadmiernie wypromowane i do których kierować się będzie masowy ruch turystyczny z pewnością doświadczą podobnych zagrożeń, jeśli będą pozbawione odpowiedniej kontroli tego ruchu i sterowania nim. Skala ruchu nie może więc przekroczyć bezpiecznego poziomu, musi być dostosowana do wrażliwości siedlisk i gatunków występujących na obszarach Natura 2000.
Lasy a turystyka
Rozwój turystyki i rekreacji może być dużym zagrożeniem dla lasów. Zwiększa się penetracja wnętrza lasu, pojawiają wydeptywanie nowych ścieżek, erozja na skutek jazdy rowerami po niewyznaczonych trasach, hałas i zaśmiecanie. Swobodnie biegające psy (często bez kagańca) powodują niszczenie szaty roślinnej i erozję gleby, zanieczyszczają odchodami glebę i rośliny, płoszą i atakują zwierzęta. Bywa, że potrafią zagryźć zwierzę leśne, np. sarnę.
Widoczne – często gołym okiem – zagrożenie dla przyrody to zanieczyszczenie lasów i powodowane przez nie zmiany. Najważniejsze związane z tym zagrożenia wymieniono poniżej.
- Odpady turystyczne są szkodliwe nie tylko dla roślin, gleby i wód, ale także dla zwierząt, w tym kręgowców. Wiele osób lubi odwiedzać lasy, ale nie każdy zdaje sobie sprawę z potrzeby zabrania swoich śmieci do domu. W lesie, miejscu spędzania wolnego czasu, chwilowego wypoczynku, pozostają niechlubne „wizytówki” w postaci niesprzątniętych śmieci. W świadomości wielu osób takie postępowanie jest „normalne”, bo osoby te nie znają konsekwencji swoich czynów. Pozostawiają, często nawet umyślnie, siedliska leśne zanieczyszczone, nie zastanawiając się nad tym, że ktoś inny będzie musiał po nich posprzątać. Zapominają też, że las to nie tylko miejsce pozyskiwania drewna i innych bogactw natury, ale i miejsce, któremu zawdzięczamy prawidłowe funkcjonowanie życia na Ziemi, m.in. dzięki temu, że wchłaniają zawarty w powietrzu dwutlenek węgla.
- Turystyka i rekreacja w ekosystemach leśnych są jednymi z najczęstszych form spędzania wolnego czasu. Środowisko leśne przyciąga ludzi walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi, zdrowym – bo czystym – powietrzem, a także odmienną niż w głośnych miastach atmosferą. Presja turystyki wywołuje jednak zagrożenia biologiczne, chemiczne i fizyczne. Chemiczne oddziaływanie człowieka jest związane z przedostawaniem się do ekosystemów naturalnych różnych substancji pochodzenia zewnętrznego.
- Spacery poza wyznaczonymi ścieżkami wiążą się z wydeptywaniem roślin, a co za tym idzie eliminacją niektórych gatunków, w tym chronionych. Istniejące i powstające ścieżki prowadzą do fragmentacji siedlisk i ograniczania prawidłowego rozmnażania się oraz rozwoju zwierząt i roślin. Liczebność roślin jest ograniczana także zrywaniem przez spacerowiczów wielu atrakcyjnych pod względem wyglądu roślin, np. zawilca gajowego, zawilca żółtego, borówki czernicy, konwalii majowej, bagna. Do fizycznych oddziaływań na przyrodę leśną zalicza się również uszkadzanie kory drzew ostrymi narzędziami oraz łamanie gałęzi i mniejszych drzew, by nie wspomnieć o nielegalnej wycince drzew. Częstym i bardzo groźnym skutkiem działalności turystów są nieumyślne podpalenia. Ponadto turyści hałasują w lesie, co w połączeniu z pozostawianym zapachem stresuje i płoszy zwierzynę. O śmieceniu napisano powyżej. Najlepszym sposobem ochrony przed zaśmiecaniem środowiska, w którym żyjemy, jest dokładna segregacja i ograniczanie ilości wytwarzanych odpadów. W Polsce wciąż znaczna część społeczeństwa nie przywiązuje wagi do możliwości recyklingu. Ekosystemy leśne są zanieczyszczane odpadami komunalnymi, występującymi punktowo lub tworzącymi dzikie, regularnie „odwiedzane” wysypiska. Również turyści, odwiedzając lasy, pozostawiają w nich śmiecie. Wśród odpadów porzucanych w lasach znajdują się niebezpieczne dla środowiska, tym bardziej, że rozkład niektórych z nich trwa wiele lat (tabela ).
| Rodzaj odpadów | Czas rozkładu |
| Butelki szklane | 1 000 000 lat |
| Puszki aluminiowe | 80–400 lat |
| Plastik | 100–1000 lat |
| Torby plastikowe | 10–20 lat |
| Powszechnie stosowane torebki jednorazowe | 250–300 lat |
| Gumowa opona | 50–80 lat |
| Przedmiot drewniany | 10–15 lat |
| Papier pokryty plastikiem | 5 lat |
| Niedopałek papierosa | 1–5 lat |
| Papierek po gumie do żucia | 2–4 tyg. |
| Ogryzek | 5 tyg. |
| Skórki pomarańczy i bananów | 2–5 tyg. |
Zanieczyszczenie wód
Turystyka może również powodować znaczne zanieczyszczenie wód. Obiekty hotelarskie i gastronomiczne produkują niebezpieczne ścieki i często zrzucają je jako nieoczyszczane, zawierające duże ilości związków azotu i fosforu, chlorków, substancji organicznych oraz bakterii. Dostają się one do wód powierzchniowych i gruntowych, powodują przyspieszoną eutrofizację jezior, zanieczyszczają morza i plaże.
Źródłem zanieczyszczenia wody w regionach turystycznych są również związki toksyczne ze spalin samochodowych i wycieki benzyny lub ropy z łodzi motorowych oraz innych pojazdów i urządzeń spalinowych. W rejonie miasteczka Zermatt w Szwajcarii używanie ratraków na trasach narciarskich powoduje wyciekanie olejów i zanieczyszczanie lodowców, które są głównym źródłem wody pitnej dla mieszkańców tej miejscowości. Ze względu na ochronę wód przed takimi zanieczyszczeniami na niektórych obszarach Austrii, np. nad jeziorem Neusiedler See, zezwala się turystom korzystać jedynie z łodzi z napędem elektrycznym.
Duże zagrożenie dla zasobów wody stanowią śmieci wytwarzane zarówno przez organizatorów ruchu turystycznego, powstające w prowadzonych przez nich obiektach turystycznych, jak i pozostawiane przez samych turystów. Odpady z obiektów turystycznych bywają składowane na dzikich wysypiskach albo nawet wrzucane wprost do oceanu lub jeziora. Na przykład z dna Morskiego Oka płetwonurkowie wydobyli w czasie jednej z akcji oczyszczania Tatr całą tonę śmieci.
Zanieczyszczenie powietrza
Źródłami zanieczyszczeń powietrza w regionach turystycznych są silniki spalinowe i urządzenia grzewcze emitujące szkodliwe związki (zwłaszcza dwutlenek siarki, dwutlenek i tlenek węgla, tlenki azotu, węglowodory, metale ciężkie). W Polsce w większości regionów turystycznych, nawet tych zlokalizowanych w otulinach parków narodowych, stosuje się nadal ogrzewanie domostw węglem, co zimą powoduje ogromne skażenie powietrza, zwłaszcza dwutlenkiem siarki. Szkodliwe związki wprowadzają do atmosfery także bardzo energochłonne urządzenia turystyczne, np. armatki śniegowe, wyciągi, ratraki. W niektórych regionach turystyka ma duży udział w pogłębianiu klęsk ekologicznych i tworzeniu np. kwaśnych opadów.
Emisja zanieczyszczeń spowodowanych przez środki transportu turystycznego następuje zarówno na trasie dojazdu do docelowego miejsca podróży, jak i w miejscach zwiedzanych przez turystów. Prywatny ruch samochodowy ma duży udział w zanieczyszczaniu powietrza regionów turystycznych; szacuje się, że w Europie jest on źródłem 80% emisji dwutlenku węgla wywołanej przez motoryzację ogółem. Najwięcej przejazdów turystycznych do europejskich regionów turystycznych (61%) odbywa się środkami komunikacji drogowej. Komunikacja lotnicza, która jest najbardziej energochłonnym sposobem transportu na świecie, ma ponad 20% udziału w podróżach turystycznych. Koleją, czyli stosunkowo przyjaznym dla środowiska środkiem komunikacji, przemieszcza się w Europie tylko 15% podróżnych.
Zagrożenia dla roślin
Zagrożeniem dla roślinności jest na obszarze rekreacyjnym zarówno bezpośrednie użytkowanie terenu przez zwiedzających i wypoczywających ludzi, jak i eksploatacja obiektów i urządzeń turystycznych. Turyści depczą roślinność, łamią gałęzie drzew, kaleczą korę, zrywają rośliny i niszczą grzybnię. Turyści górscy wędrujący po Karpatach Wschodnich Ukrainy lub Rumunii rozbijają obozowiska na znacznych wysokościach i wycinają w dużych ilościach kosodrzewinę, jedyne tam źródło opału, na wieczorne ognisko. To wszystko powoduje zmiany składu gatunkowego ekosystemów, ginięcie gatunków bardzo cennych i charakterystycznych dla danego obszaru. Całkowite odtworzenie zniszczonej (np. przez deptanie) biocenozy następuje po 15–20 latach, a przyrost roślinności może nastąpić dopiero po 5–10 latach od zaprzestania wydeptywania. Przygotowywanie tras do narciarstwa zjazdowego wiąże się z wycinaniem znacznych połaci lasów, co prowadzi do fragmentacji terenu leśnego, a w konsekwencji nawet do poważnych zmian w stosunkach ekologicznych ekosystemu. Do wnętrza lasu dociera np. zbyt dużo światła i wiatru, co niekorzystnie wpływa na roślinność runa leśnego. Zanikają pewne gatunki, których obecność pierwotnie przyczyniała do dużej różnorodności biologicznej, a pojawiają się nowe, mające albo charakter roślin synantropijnych (zawleczonych z terenów użytkowanych przez człowieka), albo obcych, inwazyjnych, które wypierają gatunki rodzime.
Zagrożenia dla zwierząt
Fragmentacja lasu, spowodowana infrastrukturą narciarską lub innymi inwestycjami turystycznymi, bardzo niekorzystnie oddziałuje na wiele ptaków (dziuplaków i kuraków) oraz na wszystkie większe ssaki drapieżne. Ścieżki turystyczne i narciarskie lub trasy wyciągów i kolejek przecinają szlaki wędrówek zwierząt, a także ograniczają ich przestrzeń życiową i liczbę dogodnych ostoi. Niektóre gatunki zwierząt mogą w ten sposób całkowicie zaniknąć. Turyści często płoszą i niepokoją zwierzęta leśne, zachowując się hałaśliwie albo nawet z premedytacją niszcząc gniazda ptaków, mrowiska i nory zwierząt. Jeśli zakłócanie życia dzikich zwierząt odbywa się w okresie karmienia i wychowywania młodych, zdarza się, że rodzice porzucają potomstwo. Takie sytuacje napotyka się np. w parkach narodowych Afryki masowo odwiedzanych przez uczestników samochodowych fotosafari.
Turystyka kajakowa i żeglarska często powoduje wypłoszenie wielkiej liczby ptaków wodno-błotnych. Nurkujący w morzach turyści niszczą rafy koralowe, zabierając ze sobą „na pamiątkę” fragmenty koralowców i muszle. Skutkiem takich zachowań może być, podobnie jak w przypadku roślinności, zmiana terenów występowania pewnych gatunków, pojawianie się obcych gatunków, zmiany w liczebności populacji. Zniszczona rafa koralowa potrzebuje na regenerację kilkudziesięciu lat, i to pod warunkiem zaprzestania ingerencji człowieka.
Zabór ziemi i wody
Budowa obiektów i urządzeń turystycznych zajmuje duże powierzchnie. Powstają hotele, pola kempingowe, parkingi, wyciągi narciarskie, baseny, szlaki piesze, drogi dojazdowe itp. Według niektórych szacunków na jedno miejsce noclegowe konieczna jest powierzchnia:
- 30 m2 w hotelu
- 50 m2 na kempingu
- 200 m2 w domku letniskowym
- 100 m2 w wielkim ośrodku turystycznym
- 50 m2 w schronisku
Niektórzy podają jeszcze wyższe wartości: na każde łóżko hotelowe ma przypadać ok. 90 m2 powierzchni terenu, jedno miejsce na polu kempingowym zajmuje ok. 35 m2, a osoba mieszkająca w domku kempingowym ma do dyspozycji 100–500 m2.
Infrastrukturę turystyczną tworzy się zwykle w pobliżu najbardziej atrakcyjnych krajobrazowo terenów, turyści oczekują więc malowniczych widoków z okien hoteli lub restauracji. Obiekty wypoczynkowe są sytuowane u stóp szczytów górskich, na śródleśnych polanach, brzegach mórz i jezior itp. Zabudowie sportowo-turystyczno-wypoczynkowej często towarzyszy indywidualne budownictwo letniskowe.
Wodę zużywa się w turystyce w ilościach porównywalnych do jej wykorzystania w przemyśle. Obiekty hotelarskie i inne elementy infrastruktury turystycznej potrzebują ogromnych jej ilości, zarówno w celu spełniania indywidualnych potrzeb samych turystów, jak i do ich obsługi: sprzątania, przygotowywania posiłków, zapewnienia różnorodnych rozrywek. Szczególnie drastycznie odbija się to na środowisku przyrodniczym i życiu mieszkańców mniejszych wysp, gdzie możliwości zaopatrywania w wodę są ograniczone. Średnie zużycie wody na jedno miejsce noclegowe w ciągu doby wynosi 350–1200 litrów. Nawet przyjemności, takie jak uprawianie golfa, mogą powodować poważne zakłócenia w stosunkach wodnych regionu. Utrzymanie pól golfowych wymaga zużywania ogromnych ilości wody; na polu standardowej wielkości (z 18 dołkami) na Majorce wykorzystuje się 1500–2000 m2 wody dziennie, czyli tyle, ile w ciągu doby zużywa średnio 800 osób.
Degradacja gleb
Wzmożony ruch turystyczny jest ważną przyczyną degradacji gleb – powoduje zwiększenie ich zwięzłości, czego konsekwencją jest zmiana tempa infiltracji i przemieszczania substancji w glebie. Skutkiem tych procesów jest powstanie charakterystycznej mikrorzeźby: rynien i bruzd ściekowych, wałów przy ścieżkach, tarasów i niecek powstałych wskutek wydeptywania, a także nisz i stożków osuwiskowych. Intensywność zmian zależy od struktury podłoża, nachylenia stoku i liczby turystów. Można to zjawisko zaobserwować na górskich szlakach pieszych, szczególnie biegnących po stromych stokach, gdzie ścieżka turystyczna wygląda jak zaorana pługiem, rozgałęziając się w szereg głębokich rynien i wysokich bruzd.
Proces degradacji gleb wskutek deptania rozpoczyna się od zmiany ich struktury mechanicznej, przesuszenia wierzchnich warstw, zmiany temperatury, wypłukania soli mineralnych. Dalszymi konsekwencjami bezpośrednich oddziaływań są m.in.: zmiana pojemności sorpcyjnej gleby, ograniczenie przepływu wody i obniżenie wilgotności gleby, co nieuchronnie prowadzi do erozji gleb. Zmiany właściwości gleby mają ogromny wpływ na szatę roślinną, ograniczają możliwości rozwoju warstwy korzeniowej roślin, a następnie powodują stopniowe niszczenie drzewostanu i przekształcenie całego ekosystemu.
Degradację gleb wywołują głównie narciarstwo zjazdowe i turystyka piesza. Gwałtowna dewastacja gleby następuje podczas prac ziemnych związanych z przygotowywaniem tras zjazdowych, wycinaniem drzew, wykopywaniem dołów pod słupy nośne wyciągów i kolejek linowych. Zmiany dokonane w pokrywie glebowej często są już nieodwracalne.
Transport turystyczny
Zgodnie z definicją, turystyka wiąże się z przemieszczaniem się ludzi poza ich miejsce zamieszkania, transport jest więc niewątpliwie jej ważną częścią. Rolę transportu w turystyce można rozpatrywać w dwóch aspektach:
- porównania sieci transportowej z układem sieci obszarów chronionych, w tym obszarów Natura 2000 (problemem są kolizje przestrzenne pomiędzy tymi sieciami)
- organizacji ruchu turystycznego na obszarach turystycznych, zwłaszcza zbyt intensywnego ruchu i bezpośredniego niszczenia walorów przyrodniczych tych obszarów
Jak wynika z przedstawionych informacji, obszarów Natura 2000 może dotyczyć większość zagrożeń dla przyrody generowanych przez turystykę. W planowaniu rozwoju tej branży w terenach cennych przyrodniczo i tam, gdzie wyznaczono obszary Natura 2000, trzeba więc starać się eliminować te zagrożenia lub je minimalizować.
Można stwierdzić, że najważniejsze dla ochrony przyrody obszarów Natura 2000 są następujące aspekty turystyki:
- turyści i ich stosunek do odwiedzanych miejsc
- zagospodarowanie przestrzenne regionu turystycznego
- transport obsługujący ruch turystyczny