IV.1. Miejsce ochrony przyrody w rozwoju lokalnym
IV.2. Społeczne działania na rzecz ochrony przyrody
IV.1. Miejsce ochrony przyrody w rozwoju lokalnym
Ochrona przyrody, szczególnie na obszarach o dużym nagromadzeniu zidentyfikowanych zasobów przyrodniczych, może – i powinna – odgrywać istotną rolę w rozwoju lokalnym. Może ona wpływać na kierunki rozwoju lokalnego poprzez wskazywanie ograniczeń dla form uciążliwych dla środowiska i preferencje dla kierunków nieuciążliwych lub rozwijających się właśnie dzięki zasobom przyrodniczym. Ochrona obszarów cennych przyrodniczo powinna zachęcać do pełnego wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju i rzeczywistego, nie tylko deklaratywnego, uwzględniania ochrony zasobów przyrodniczych w rozwoju lokalnym. Wiele przykładów z krajów Europy Zachodniej wskazuje na to, że można harmonijnie łączyć rozwój lokalny z ochroną wartości przyrodniczych. Ich poznanie umożliwia analiza projektów zrealizowanych w ramach Inicjatywy Wspólnotowej Leader.
Dzięki działaniom na rzecz ochrony przyrody powstają nowe miejsca pracy, niekiedy nowe zawody. Działania te są bowiem podejmowane zarówno w zakresie zarządzania i planowania, jak i w zakresie praktycznym, w terenie. Na terenach o dużym udziale wysokiej rangi obszarów chronionych aktywność gospodarcza społeczności lokalnych (turystyka, produkcja wyrobów lokalnych) powiązana z działaniami na rzecz ochrony przyrody mogą tworzyć znaczną część lokalnego rynku pracy, przyczyniać się do podnoszenia atrakcyjności danego terenu jako miejsca zamieszkania i zmniejszać odpływ ludzi młodych.
Obecność obszarów chronionych zwraca uwagę na wartość przyrodniczą obszaru, a to podnosi atrakcyjność turystyczną danego terenu, wskazując, że są tam interesujące miejsca do zwiedzania. Wyznaczenie obszarów chronionych o wysokiej randze, przede wszystkim parków narodowych i obszarów Natura 2000, to znakomita, bezpłatna promocja danego obszaru, wspierająca rozwój lokalny. Informacja o takich obszarach i ich walorach przyrodniczych jest interesująca nie tylko dla turystów szukających miejsca do odpoczynku i interesującego sposobu spędzania wolnego czasu, ale przede wszystkim dla miłośników przyrody (z kraju i z zagranicy), naukowców (takie obszary to interesujące tereny do obserwacji przyrody i badań naukowych) oraz dla organizatorów różnych praktyk i szkoleń, dla studentów i adeptów zawodów związanych z ochroną przyrody. Wszyscy oni mogą być potencjalnymi gośćmi na takim terenie (więcej w e-szkoleniach „Zrównoważony rozwój obszarów Natura 2000” i „Proekologiczny produkt turystyczny”).
Traktowanie ochrony zasobów przyrodniczych jako składowej rozwoju lokalnego powinno sprzyjać nie tylko samej ochronie przyrody, ale również poprawie jakości życia mieszkańców danego terenu. Ochrona przyrody może wpływać pozytywnie na rozwój społeczny, przede wszystkim na kształtowanie postaw: zmiany hierarchii wartości i postępowania konsumentów w odniesieniu do towarów, usług i przestrzeni oraz wobec dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego – zarówno stałych mieszkańców danego terenu, jak i odwiedzających.
IV.2. Społeczne działania na rzecz ochrony przyrody
Oprócz oficjalnych i formalnych działań, pożądane są społeczne inicjatywy wspomagające działania służb ochrony przyrody. Nie jest bowiem możliwa ochrona wszystkich walorów przyrodniczych metodami ochrony konserwatorskiej. Dla zachowania pełnego spektrum różnorodności biologicznej potrzebne jest też zrównoważone użytkowanie zasobów przyrodniczych na dużych obszarach, także poza obszarami chronionymi i poza terenami, których właścicielem jest państwo.
Ochrona rzadkich i zagrożonych gatunków i siedlisk wymaga społecznej odpowiedzialności za przyrodę oraz społecznych działań na jej rzecz. Szczególną rolę mogą tu odgrywać właściciele gruntów (głównie rolnicy i właściciele lasów) oraz organizacje społeczne (pozarządowe) zajmujące się zagadnieniami ochrony przyrody.
Ponieważ trudno liczyć na to, że rolnicy i właściciele lasów z pobudek czysto etycznych będą zachowywali się w sposób przyjazny dla przyrody i że będą posiadali dostateczną wiedzę, by tak się zachowywać, to potrzebne są różne formy motywowania ich do takich działań. W krajach zachodnich (przede wszystkim w Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych) już wiele lat temu wypracowano metody takich działań. Część z nich włączono do oficjalnego nurtu polityki rolnej Unii Europejskiej w ramach tzw. II jej filaru. Takie działania stosuje się również w Polsce. W ramach tzw. programów rolnośrodowiskowych rolnicy mają możliwość podejmowania na swoim terenie działań na rzecz przyrody i przestawiania sposobu gospodarowania na bardziej przyjazny środowisku (rolnictwo ekologiczne i rolnictwo zrównoważone, programy specjalnie ukierunkowane na ochronę przyrody). Za te działania są oni wynagradzani (więcej na ten temat napisano w e-szkoleniu „Zrównoważony rozwój obszarów Natura 2000”). Podobny mechanizm można zastosować wobec właścicieli lasów. Wprowadzono go już w wielu krajach Unii Europejskiej, ale w Polsce nie jest on jeszcze wykorzystywany.
Organizacje społeczne mają znaczne możliwości działań na rzecz przyrody; wiele z nich je wykorzystuje, również w Polsce. Mogą one stosować różne formy aktywności w odniesieniu do obszarów, które uznają za cenne lub w stosunku do gatunków roślin, zwierząt czy grzybów, które ich zdaniem wymagają działań ochronnych, m.in.:
- przejmować grunty na własność (poprzez zakup lub darowiznę) albo innymi sposobami uzyskać prawo gospodarowania gruntami (poprzez zawarcie umów lub porozumień o użytkowaniu, użytkowaniu wieczystym, użyczeniu, wynajmie, dzierżawie czy administrowaniu) i na pozyskanych terenach realizować czynną ochronę przyrody – siedlisk lub gatunków. Niektóre z realizowanych przez organizacje programów i projektów mają bardzo duży zasięg, wiele z nich ma też ogromne znaczenie (są doceniane przez profesjonalne gremia). Prowadzą je takie organizacje jak: Klub Przyrodników, OTOP, PTPP „pro Natura”, Towarzystwo Przyrodnicze „Bocian”;
- podejmować współpracę z właścicielami gruntów i zachęcać ich do działań przyjaznych dla przyrody (np. do udziału w programach rolnośrodowiskowych); organizacje mogą też zawierać z nimi porozumienia, w ramach których właściciele zobowiązywaliby się do tego typu działań (np. w zamian za gratyfikację lub innego typu pomoc). Organizacje mogą się także starać o prawo wykonywania niektórych działań ochronnych na gruntach właścicieli lub możliwość prowadzenia na tych gruntach monitoringu stanu przyrody i badań naukowych, jak również prowadzić doradztwo w sprawach ochrony przyrody dla właścicieli gruntów;
- prowadzić działania naukowe i inwentaryzację, polegające na dokumentowaniu i waloryzowaniu zasobów przyrodniczych, a na ich podstawie przygotowywać propozycje objęcia badanych miejsc oficjalnymi formami ochrony przyrody. Takie inicjatywy skutkowały nieraz w przeszłości powoływaniem rezerwatów, użytków ekologicznych czy pomników przyrody; w latach 2004–2010 organizacje przyrodnicze przygotowały cztery propozycje znacznego poszerzenia listy proponowanych obszarów sieci Natura 2000 (tzw. Shadow List) – większość zaproponowanych obszarów włączono później do propozycji rządowej (więcej na ten temat w e-szkoleniu „Sieć obszarów Natura 2000 w Polsce”);
- prowadzić działania strażnicze przy pomocy swoich członków lub współpracowników, którzy będą informować o wszelkich zagrożeniach dla przyrody obszarów przyrodniczo cennych, a następnie, wykorzystując te informacje, prowadzić kampanie mające na celu eliminowanie lub minimalizowanie tych zagrożeń;
- prowadzić kampanie informacyjne i edukacyjne poświęcone zagadnieniom ochrony przyrody skierowane do różnych grup odbiorców.
Działania organizacji pozarządowych mają często wymiar międzynarodowy, gdyż wiele projektów realizuje się wspólnie z organizacjami partnerskimi z innych krajów. Czasem odbywa się to w ramach porozumień organizacji należących do dużych międzynarodowych organizacji sieciowych, skupiających organizacje krajowe (np. BirdLife International, Eurosite, IUCN, WWF).
Czynnikiem ograniczającym skalę działań podejmowanych na rzecz przyrody są na ogół trudności w zdobywaniu środków finansowych. Na wiele projektów z tej dziedziny organizacje uzyskiwały jednak środki (np. z GEF, Ekofunduszu, wojewódzkich funduszy ochrony środowiska oraz z instytucji zagranicznych, w tym z funduszy Unii Europejskiej) i nadal je uzyskują, choć ich pozyskiwanie staje się coraz trudniejsze. W Polsce nie ma jeszcze tradycji większych darowizn prywatnych na rzecz działań z zakresu ochrony przyrody, co bardzo ułatwiłoby prowadzenie takich działań, tak jak to się dzieje w krajach zachodnich.
Wzrastająca ilość zadań w ochronie przyrody i jednocześnie zwiększająca się liczba form działania w tej dziedzinie wymagają kształcenia wielu specjalistów, żeby działania były prowadzone w sposób profesjonalny. Tak więc bardzo ważne jest uwzględnianie zagadnień ochrony przyrody na wszystkich poziomach kształcenia ogólnego i w ramach kształcenia specjalistycznego.
Istotne jest również upowszechnianie działań na rzecz przyrody. Do motywowania do podejmowania takich działań przyczyniają się m.in. krajowe i organizowane z inicjatywy organizacji międzynarodowych konkursy i nagrody przyznawane w tej dziedzinie. W ten sposób zostają doceniane wysiłki osób i organizacji. Podobną rolę pełnią imprezy edukacyjne i promocyjne organizowane przy okazji różnych świąt i dni poświęconych ochronie przyrody. Duża ilość działań promujących ochronę przyrody miała miejsce w 2010 r. – podejmowane były one w ramach Międzynarodowego Roku Różnorodności Biologicznej, którym Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych ogłosiło rok 2010. Rok 2011 jest natomiast Międzynarodowym Rokiem Lasów, działania na rzecz ochrony ich ekosystemów będą też znaczącą częścią jego obchodów.
Podstawą działań społecznych na rzecz przyrody jest wiedza na temat przyrody, wrażliwość na jej zagrożenia oraz skłonność do podejmowania działań na jej rzecz. Wiedza w tym zakresie jest jednak w społeczeństwie mała, a poczucie potrzeby działań zróżnicowane.
Z badania świadomości społecznej w Polsce, przeprowadzonego na zamówienie Ministerstwa Środowiska w 2010 r. z okazji Międzynarodowego Roku Różnorodności Biologicznej wśród dorosłych mieszkańców kraju wynika, że określenie „różnorodność biologiczna”, jako termin specjalistyczny w odbiorze społecznym słabo funkcjonuje. Tylko 19% Polaków deklaruje styczność z tym terminem, a 27% podaje spontanicznie względnie właściwe rozumienie tego pojęcia. Podobnie, z terminem „utrata różnorodności biologicznej” – z deklaracji badanych wynika, że zetknęło się z nim ok. 20% osób. Mimo braku styczności z fachowymi terminami, zdecydowana większość Polaków (ponad 70%) uznaje utratę różnorodności biologicznej za istotny problem; w dodatku dotyczący Polski w podobnym stopniu co całej Ziemi. Problem ten nie jest jednak odczuwany bezpośrednio osobiście, co wpływa na niską motywację do poszerzania swojej wiedzy na temat problemów środowiska i podejmowania działań w tym zakresie.
Wyniki badań świadomości społeczeństwa przeprowadzonych przez Instytut na rzecz Ekorozwoju dają jednak nieco inny obraz, odnosiły się bowiem w przewadze do innych zagadnień. Z badania Instytutu przeprowadzonego w 2008 r. wśród dorosłych Polaków wynika, że blisko 65% obywateli niepokoi się o stan środowiska przyrodniczego w dużym stopniu, a 31% uważa, że przyrodę należy chronić ze względu na jej wartość samą w sobie, co wskazywałoby na dużą świadomość tych spraw. Jednak tylko ok. 17% obywateli uważa zagrożenia dla przyrody takie jak ginięcie gatunków za bardzo ważne w ramach wyboru najważniejszych problemów środowiskowych, a tylko 5,4% uznaje wagę utraty terenów o wysokich walorach przyrodniczych za ważny problem dokonując tego wyboru. Ważnym wskaźnikiem jest też stosunek obywateli do ochrony obszarów cennych przyrodniczo w ich najbliższym otoczeniu. 34% badanych uważa, że tereny o dużych walorach przyrodniczych w ich najbliższej okolicy są wystarczająco chronione, a 27% jest zdania przeciwnego. Z badania przeprowadzonego na początku 2011 r. wśród młodzieży szkół gimnazjalnych wynika, że ponad 60% tej grupy uważa, że ma wystarczającą wiedzę nt. przyrody, ale tylko ok. 25% uważa takie zagrożenia dla przyrody jak ginięcie gatunków za bardzo ważne i tylko 6,5% uznaje wagę utraty terenów o wysokich walorach przyrodniczych za ważny problem wśród najważniejszych problemów środowiskowych (w obu przypadkach więcej niż wśród dorosłych). Jednak ok. 32% deklaruje poczucie potrzeby większego zaangażowania na rzecz przyrody, a aż 55% uznaje ochronę roślin i zwierząt przed wyginięciem jako jeden z najważniejszych powodów podejmowania działań na rzecz środowiska.
Niniejsze e-szkolenie ma na celu poszerzenie wiedzy nt. ochrony przyrody wśród czytelników portalu i podniesienie wśród nich wagi działań w tym zakresie.
poprzedni rozdział | następny rozdział