W dniu 13 kwietnia 2011 r. odbyło się w Warszawie w Belwederze spotkanie w ramach Forum Debaty Publicznej (FDP) organizowanego przez Kancelarię Prezydenta zatytułowane „Ochrona krajobrazu przyrodniczego i kulturowego, a rozwój cywilizacyjny”. Obrady Forum były transmitowane on-line na oficjalnej stronie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (http://www.prezydent.pl), a zapis video jest obecnie dostępny na tej stronie.

W debacie uczestniczyło kilkadziesiąt osób – specjaliści w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego, naukowcy, praktycy, przedstawiciele placówek kulturalnych oraz organizacji pozarządowych, przedstawiciele mediów. Pod nieobecność Prezydenta Debatę prowadził Szef Kancelarii Prezydenta RP Jacek Michałowski wspólnie z ministrami Kancelarii Olgierdem Dziekońskim i Maciejem Klimczakiem. Uczestniczyli też dwaj doradcy społeczni Prezydenta Prof. Tomasz Borecki i Prof. Michał Kulesza oraz dwaj wiceministrowie – Janusz Zalewski, Główny Konserwator Przyrody i Piotr Żuchowski, Generalny Konserwator Zabytków.

Celem debaty było zainicjowanie publicznej dyskusji nt. identyfikacji rozwiązań prawnych i instytucjonalnych pozwalających chronić krajobraz przyrodniczy oraz kulturowy, jednocześnie realizując wyzwania cywilizacyjne. Punktem odniesienia do dyskusji były przygotowane w Kancelarii następujące pytania:

• Jakie są społeczne oczekiwania i wyzwania cywilizacyjne w obszarze dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego w odniesieniu do krajobrazu? Jaki jest możliwy obszar sporu?
• Jak efektywnie chronić różnorodność krajobrazu i jego lokalną specyfikę?
• Jaka jest rola planowania zagospodarowania przestrzennego w obszarze dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego?
• Jaka powinna być rola państwa, a jaka samorządu w obszarze ochrony krajobrazu przyrodniczego i kulturowego?

Tematyka przyprowadzonej debaty jest bardzo szeroka. Nie sposób więc w dwu i pół godzinnej dyskusji z udziałem wielu uczestników poruszyć wszystkie istotne zagadnienia, a co dopiero odnieść się do nich szczegółowo, mimo to uczestnicy debaty zasygnalizowali wiele istotnych spraw. Debata w większym stopniu poświęcona była sprawom dziedzictwa kulturowego niż sprawom dziedzictwa przyrodniczego. Więcej też było słów krytycznych nt. obecnej sytuacji w obu tych dziedzinach niż konkretnych propozycji rozwiązań, które miałyby te identyfikowane problemy usuwać. Wskazywano iż prawie każdego dnia tracimy bezpowrotnie ważne elementy naszego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego i sytuacja ta wymaga pilnych działań zaradczych – by zahamować te negatywne procesy i skutecznie chronić najcenniejsze składniki tego dziedzictwa. Niektóre osoby wypowiadały się bardzo ostro na ten temat twierdząc, że krajobraz jest bardzo zniszczony i że ci którzy mają pieniądze są w stanie wszystko załatwić. Jako na jedną z zasadniczych przyczyn degradacji krajobrazu wskazywano powszechny brak wartości i brak świadomości, że krajobraz jest wartością, którą należy przekazać następnym pokoleniom, i to wartością bardzo istotną, która może dawać krajowi tzw. przewagi konkurencyjne. Podnoszono też kwestię zawłaszczania przestrzeni i krajobrazu w sensie wizualnym – przez nadmiernie rozpanoszone reklamy – wskazywano na potrzebę odsłaniania krajobrazu i architektury.

Wskazywano z jednej strony na potrzebę większej roli państwa w sprawie ochrony krajobrazu, a z drugiej, że to niewiara w samorządy, które zdaniem niektórych mają prawo określać jak chcą korzystać z krajobrazu. Zdaniem wielu uczestników debaty przestrzeń i krajobraz są wartością publiczną – powinny więc być traktowane również jako własność publiczna, natomiast nasz system prawny w nadmiernym stopniu jako nadrzędne uznaje prawo własności prywatnej. Ta sytuacja jest w dużym stopniu przyczyną strat w zakresie dziedzictwa jakie ponosi nasz kraj. Podkreślano słabość organów powołanych do ochrony krajobrazu. Podnoszono też potrzebę integracji działań w zakresie ochrony obu tych typów dziedzictwa oraz ogromną potrzebę edukacji obywateli i władz na wszystkich szczeblach o wadze ochrony tego dziedzictwa. Bardzo wiele osób wskazywało, że tak dla dziedzictwa kulturowego, jak i dla przyrodniczego fatalny jest brak spójnego i właściwie funkcjonującego systemu planowania przestrzennego oraz brak trwałości rozwiązań w tej dziedzinie, a także brak poszanowania ustaleń przyjętych planów. Przypomniano, że zmiany legislacji w tej dziedzinie z 1994 i 2003 r. zniszczyły dorobek tej dziedziny w Polsce oraz że dla wielu małych jednostek administracyjnych koszty planów są zbyt duże. Wskazywano na pilną potrzebę publicznej dyskusji na temat jak prowadzić rozwój z zachowaniem jednocześnie dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego oraz na potrzebę oceny z tego punktu widzenia różnych rozwiązań legislacyjnych z innych dziedzin, które mogą, a w niektórych przypadkach już są dużym zagrożeniem dla ochrony tego krajobrazu.

Niektóre głosy odnosiły się do instrumentów, które można wykorzystywać do ochrony krajobrazu wskazując na potrzebę ich generalnego uporządkowania. Są bowiem takie, które są mało wykorzystywane choć są dostępne, a inne są niedostępne, choć w innych krajach bardzo dobrze spełniają te funkcje.

W odniesieniu do ochrony dziedzictwa przyrodniczego wielokrotnie podnoszona była sprawa nieskuteczności egzekwowania prawa, co w dużym stopniu niweczy starania o ochronę krajobrazu przyrodniczego. Kilkakrotnie odwoływano się do ratyfikowanej przez Polskę konwencji krajobrazowej wskazując, że mimo tej ratyfikacji brak jest zdecydowanych działań na rzecz wdrażania jej zapisów. Wskazywano, że przy obecnych wyzwaniach jakie stoją przed ochroną krajobrazu istnieje potrzeba wprowadzenia do obrotu prawnego poprawnej definicji krajobrazu przyrodniczego uwzględniającej również elementy przyrodnicze odpowiedzialne za jego funkcjonowanie oraz weryfikacji kryteriów, od których zależy ochrona krajobrazu. Wskazywano, że poszczególne regiony kraju mają różny krajobraz, zarówno przyrodniczy, jak i kulturowy, i że te charakterystyczne dla nich krajobrazy powinny podlegać ochronie. A ponadto podkreślano, że o krajobraz trzeba dbać nie tylko w obrębie obszarów powołanych do jego ochrony, a wszędzie. Odnosząc się do różnorodności krajobrazu wiejskiego jako wartości, wskazywano na wagę różnorodności biologicznej tego krajobrazu, która jest zagrożona w wyniku przemian zachodzących na wsi, m.in. w związku z intensyfikacją rolnictwa w niektórych regionach, w tym w związku z wprowadzaniem monokultur rzepaku w niektórych regionach. Natomiast w odniesieniu do lasów to wskazywano na zmiany pozytywne w związku z rozwojem zrównoważonej gospodarki leśnej w Polsce, przede wszystkim w lasach państwowych.

Sprawa Natury 2000 w niewielkim stopniu była podnoszona w trakcie debaty. Przywołano Naturę 2000 w kontekście stanowienia bariery dla budowy dróg i zagrożenia dla możliwości pełnego wykorzystania środków UE na inwestycje, co zostało skomentowane iż właśnie w zakresie dużych inwestycji drogowych osiągnięto duży postęp w zakresie godzenia potrzeb ich budowy z ochroną obszarów Natura 2000. Do Natury 2000 odniesiono się też w momencie komentowania świadomości ekologicznej społeczeństwa wskazując, że wyostrzyła ona postrzeganie relacji przyroda-rozwój.

Debata w ramach FDP poświęcona ochronie dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego nie była jednorazowym wydarzeniem. Planowane są kolejne spotkania – najbliższe planowane jest w czerwcu br., jego tematem mają być pomniki historii. Forum Debaty Publicznej jest formą konsultacji społecznych Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Bronisława Komorowskiego, a zadaniem Forum jest wypracowanie propozycji konkretnych zmian legislacyjnych w istotnych dla kraju kwestiach (dyskusje prowadzone są w siedmiu obszarów tematycznych), które powinny doprowadzić do modernizacji Polski.