Po trzydziestu latach od zamknięcia kopalni powstał w mieście pomysł jej częściowego udostępnienia jako atrakcji turystycznej. Przygotowania trwały dość długo i wreszcie na koniec maja 1996 roku otwarto Podziemną Trasę Turystyczną „Kopalnia Złota”. Oferta „Kopalni Złota” jest poszerzana stale – w 2000 roku powstało m.in. Muzeum Przestróg, Uwag i Apeli – jedyna taka placówka w kraju. W kolejnych latach otwarte zostało Muzeum Minerałów wraz ze sklepikiem, utworzono laboratorium Scharffenberga.
Rocznie korzysta z tego produktu ponad 150 tysięcy turystów. W sezonie przy obsłudze turystów zatrudnionych jest kilkadziesiąt osób. Tak szeroka oferta i duża aktywność została doceniona w konkursie POT na najlepszy produkt turystyczny – „Kopalnia Złota” w 2008 roku została wyróżniona Certyfikatem.

Nazwa i adres

Miasto Złotej Przygody

Urząd Miejski
Rynek 22
57-250 Złoty Stok

Centrum Kultury i Promocji
Ul. 3 Maja 10
57-250 Złoty Stok

Kopalnia Złota
Ul. Złota 7
57-250 Złoty Stok

Walory przyrodnicze i kulturowe terenu

U podnóża Gór Złotych

Złoty Stok to niewielkie miasteczko w woj. dolnośląskim, w powiecie ząbkowickim. Położone jest u podnóża Gór Złotych, przy granicy z Czechami. Wyróżnia się niezwykłymi dziejami, związanymi z górnictwem złota, a obecnie turystyka zaczyna odgrywać ważną rolę w życiu miasta i gminy. Przybywa tu każdego roku około 150 tys. turystów i ta tendencja jest od wielu lat rosnąca.

Rozwojowi turystyki sprzyja położenie na skrzyżowaniu kilku górskich szlaków turystycznych, dzięki czemu miasto jest ważnym ośrodkiem turystycznym na terenie Ziemi Kłodzkiej. Mimo peryferyjnego usytuowania miejscowość ma dogodne połączenia autobusowe i drogowe. Obiektem który przyciąga najbardziej jest podziemna trasa turystyczna „Kopalnia Złota”. Dużą wartość przedstawiają również naturalne krajobrazy, walory przyrodnicze i klimatyczne.

Góry Złote są po Karkonoszach drugim pod względem długości pasmem górskim Sudetów. Na północnym zachodzie łączą się przez Przełęcz Kłodzką z Górami Bardzkimi. Charakteryzują się mozaikową budową geologiczną. W części północno-zachodniej zbudowane są z wapieni i amfibolitów. Pozostałą część tworzą skały przeobrażone (metamorficzne) – gnejsy, łupki krystaliczne, a także bazalty. Ta różna budowa geologiczna spowodowała, że Góry Złote były już od dawien dawna obszarem eksploatacji górniczej. Nazwę swą zawdzięczają występującym w ich stokach żyłom złota (szczególnie w okolicach Złotego Stoku).

Z budową geologiczną ściśle związana jest rzeźba okolic Złotego Stoku. Występują tu głębokie doliny (Złoty Jar), mocno rozczłonkowane grzbiety oraz formy krasowe (Jaskinia Radochowska). Dominujące wzniesienia to Jawornik Wielki (827 m npm), Ptasznik (719 m).

Górnicze tradycje

Historia górnictwa na terenie Złotego Stoku sięga tysiąca lat. Przez ten długi czas w Górach Złotych wydrążono ponad 300 km sztolni, szybów i chodników rozmieszczonych aż na 21 poziomach. Pierwszy zapis o prowadzonych tu robotach górniczych pochodzi z 1273 r. Jest to przywilej na poszukiwania górnicze nadany klasztorowi Cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim przez księcia wrocławskiego i krakowskiego Henryka IV Probusa.

W końcu XIII wieku istniała już niewielka osada miejska, która często zmieniała właścicieli z uwagi na pograniczne położenie i burzliwe dzieje księstw śląskich. W pierwszej połowie XV wieku wiele zniszczeń spowodowały wojny husyckie. Dopiero po ich zakończeniu zaczął się okres stabilizacji, który sprzyjał rozwojowi miasta. W 1484 r. ustanowiono tu Urząd Górniczy, a w 1491 r. nadano miastu herb, sztandar i prawo wolności górniczej. Eksploatacja złota była w tym okresie bardzo intensywna, a tutejsze kopalnie były uznawane w XV wieku za najbardziej wydajne na całym Śląsku.

Największy rozkwit górnictwa złota przypadł na początek XVI w. Wówczas przeniesiona tu została z Ząbkowic Śląskich mennica książęca, w której bito złote dukaty. W tym czasie w Złotym Stoku było prawie 200 sztolni i wyrobisk górniczych oraz 20 hut, w których wytapiano złoto. Produkcja roczna przekraczała 100 kilogramów, co stanowiło około 8 proc. całej europejskiej produkcji złota.

Fuggerowie, wieloletni właściciele miejscowych kopalń i hut, wspierali swym złotem królową hiszpańską Izabelę, która mogła dzięki temu sfinansować wyprawę Krzysztofa Kolumba, zakończoną odkryciem Ameryki. Niewielkie udziały miał tu również Wit Stwosz, który pieniądze jakie otrzymał za wykonanie ołtarza w Kościele Mariackim w Krakowie, zainwestował w przedsięwzięcie rodziny Fugerrów, z nadzieją na wysokie zyski. Tak się jednak nie stało i zbankrutowany rzeźbiarz sfałszował weksel, za co został osadzony w więzieniu we Wrocławiu, a następnie sądzony i napiętnowany w Norymberdze.

Rabunkowa eksploatacja i nastawienie się na osiąganie maksymalnych zysków zapoczątkowały okres upadku kopalni. Duże szkody spowodowały tragiczne katastrofy (największa z nich to zawalenie się głównego szybu w sztolni Złoty Osioł, gdzie poniosło śmierć 59 górników) i pożary miasta. W tym czasie ze Złotego Stoku wycofała się spółka Fuggerów. Po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej (1618–1648) miasto chyliło się już ku upadkowi.

Z końcem XVII i na początku XVIII wieku rozpoczął się nowy okres w dziejach kopalni złota związany z odkryciem rudy arsenowej i produkcją arszeniku. Przez dłuższy czas Złoty Stok stał się głównym światowym dostawcą arszeniku, natomiast złoto w tym okresie było już tylko produktem ubocznym. Według szacunków w okresie intensywnej eksploatacji trwającej ponad 700 lat, wydobyto w Złotym Stoku około 16 ton czystego złota.

Na początku XX w. kopalnia została zmodernizowana przez rodzinę Guttlerów, którzy w roku 1945 przekazali ją polskim górnikom sprowadzonym z Górnego Śląska. W owym czasie roczny urobek złota kształtował się na poziomie 20–30 kilogramów. W 1961 roku, kopalnia została zamknięta, z powodów nie do końca wyjaśnionych. Zamknięcie polegało głównie na wysadzeniu w powietrze kopalnianych wejść a także wyłączenie pomp odwadniających, co spowodowało zalanie niżej położonych chodników.

Z okresu świetności Złotego Stoku zachowało się w mieście wiele historycznych budowli, których początki sięgają XV wieku. Ewenementem na skalę europejską jest na pewno budynek mennicy z potężnymi murami obronnymi a także kamieniczka Fuggerów. W rynku okazale prezentuje się willa Guttlerów. Jednak większość budynków ulegała w przeszłości licznym przebudowom, rozbiórkom czy też uległa pożarom, stąd nie zachowały się ich oryginalne, stylowe cechy.

Istniejące zabytki, związane ściśle z dziejami wydobycia i obróbki złota, wyeksponowane są na Miejskiej Trasie Turystycznej. Poprowadzona została przez runek oraz pobliskimi ulicami. Częściowo poza miastem, szlakiem górnictwa i hutnictwa, pośród urzekającej przyrody Gór Złotych prowadzi inna trasa spacerowa o nazwie „Złota Ścieżka”. Na trasie usytuowano 11 plansz przedstawiających historię i dawne górnicze obiekty.

Ścieżka zaczyna się w Złotym Jarze obok domu „Hubertus”, a kończy przy budynku zabytkowej mennicy.

Charakterystyka Obszaru Natura 2000

Specjalny Obszar Ochrony (SOO) – Kopalnie w Złotym Stoku
Kod obszaru: PLH200007
Powierzchnia: 170,05 ha

Obszar położony na południe od miasta Złoty Stok, na skraju Gór Złotych i Przedgórza Paczkowskiego – w jego skład wchodzą wyrobiska po dawnych kopalniach złota i arsenu w Złotym Stoku. Jest to zespół kilkunastu obiektów, z których dwa są udostępnione do zwiedzania. Ostoja ważna dla zachowania kolonii zimowych 4 gatunków nietoperzy z Załącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG i 5 innych bardziej pospolitych gatunków. Ogólna liczba zimujących tu nietoperzy to ok. 100-150 osobników.

Dawne kopalnie w Złotym Stoku są jednym z nielicznych miejsc występowania na Dolnym Śląsku nietoperzy rzadkich gatunków: podkowiec mały, nocek orzęsiony, nocek Bechsteina i nocek duży.

W pobliżu starych sztolni występują także ciepłolubne murawy ze stanowiskami storczyków i zbiorowiska naskalne. Cały obszar Natura 2000 pokryty jest głównie przez kwaśne buczyny i grądy, w wysokim stopniu przekształcone na skutek gospodarki leśnej. Zachowały się jednak także fragmenty lasów klonowo-lipowych na stromych stokach.

Góry Złote porasta las mieszany, w którym przeważają buki i sosny, będące pozostałością gęstej puszczy. Praktycznie cały obszar Gór Bialskich i Złotych leży w granicach Śnieżnickiego Parku Krajobrazowego.

Oferta turystyczna

Kopalnia Złota

Po trzydziestu latach od zamknięcia kopalni powstał w mieście pomysł jej częściowego udostępnienia jako atrakcji turystycznej. Przygotowania trwały dość długo i wreszcie na koniec maja 1996 roku otwarto Podziemną Trasę Turystyczną „Kopalnia Złota”. Nosi ona imię Ignacego Domeyki. W początkowym okresie udało się udostępnić dwie bardzo ciekawe sztolnie: Sztolnię Gertuda i Sztolnię Czarną Górną, z jedynym w Polsce podziemnym wodospadem (8 m wysokości). Trasa zwiedzania liczy około 1,5 km, co stanowi skromną część olbrzymiego labiryntu korytarzy liczącego łącznie ponad 300 kilometrów. Od 1997 r. udostępniono jeszcze kolejne wyrobisko tzw. Chodnik Śmierci, a w dziesięć lat później do zwiedzania oddano następny odcinek – Sztolnię Czarną Dolną.

Oferta „Kopalni Złota” jest poszerzana stale – w 2000 roku powstało Muzeum Przestróg, Uwag i Apeli, czyli zbiór tabliczek, głównie BHP, często z kuriozalnymi, wręcz zabawnymi napisami i hasłami – jedyna taka placówka w kraju. W kolejnych latach otwarte zostało Muzeum Minerałów wraz ze sklepikiem, utworzono laboratorium Scharffenberga. Rozbudowane zostały usługi dla rosnącej liczby turystów, pojawiły się kolejne atrakcje. Obok kopalni jest restauracja „Stara kuźnia”, młodych turystów przyciąga park linowy. Dla grup atrakcyjnymi propozycjami może być płukanie złota czy odlewanie sztabek złota. Czynny jest podziemny spływ łodziami, kursuje też Podziemny Pomarańczowy Tramwaj, czyli górnicza kolejka, nosząca nazwę „Gacek”. Pojawiły się też w kopalni żywe postacie odgrywające rolę Górnika, Gnoma czy Alchemika. Wszystkie te atrakcje można poznawać podczas zwiedzania kopalni.

Trasa zaczyna się w Sztolni Gertrudy. Jest to imię legendarnej postaci, żony górnika, który wraz z innymi zasypany został potężnym zawałem. Postanowiła ona sama dotrzeć do miejsca katastrofy i uratować męża. Z pochodnią w ręku, z odrobiną jedzenia, weszła w kopalniane labirynty. Mijały dni, a Gertruda nie wychodziła. Prawdopodobnie zabłądziła w chodnikach i labiryntach kopalni, zostając tam już na zawsze. Po latach górnicy często opowiadali, że gdy któryś z nich zabłądził, w kopalni słychać było odgłosy kroków. Mówiono wtedy, że to dobry duch Gertrudy przychodzi z pomocą i ratuje górnika.

W tej części kopalni można poznać: bogatą ekspozycje map i planów z okresu od XVIII do XX wieku, dawne narzędzia górnicze i hutnicze, minerały, wystawę lamp górniczych, piec, w którym wytapiano złoto, wózek do transportu rudy. W bocznych chodnikach, pełniących dawniej funkcję magazynów materiałów wybuchowych, urządzono laboratorium J. Schärfenberga, chemika i właściciela miejscowych kopalni, który z rudy arszenikowej uzyskał silną truciznę, jaką był arszenik. Dużą atrakcją jest skarbiec, gdzie można zobaczyć 1066 „złotych” sztabek odpowiadających 16 tonom złota wydobytym tu przez stulecia. Z kolei „Chodnik Śmierci” to wykuty na wyższej kondygnacji chodnik o niezwykle ponurej historii – tutaj bowiem skazywano na śmierć górników podejrzanych o kradzież złota.

Część chodników Sztolni Gertruda można zobaczyć w oryginalny sposób – płynąc na odcinku dwustu metrów 15-osobową łódką Titanic. Dalsza trasa biegnie przez Sztolnię Czarną Górną. Zobaczymy tutaj też podziemny chodnik prowadzący do Czech, ręcznie kute średniowieczne wyrobiska oraz potężne komory powstałe po wybraniu złotodajnych rud. Największą atrakcją jest jedyny w Polsce podziemny wodospad.

O znaczeniu tego obiektu mówi Elżbieta Szumska, współwłaścicielka PUT Kopalnia Złota w Złotym Stoku: – Niewątpliwie sukces kopalni ma bezpośrednie przełożenie zainteresowanie miasteczkiem Złoty Stok. Zaczęła się tu tworzyć turystyka przez duże T. Przy kopalni powstał największy w Polsce park linowy z najdłuższą tyrolką w Europie. Wzrosła znacząco baza noclegowa w mieście. Uruchomiona została przez osoby prywatne wypożyczalnia rowerów dla turystów. Jeszcze do niedawna smutne miasteczko zaczęło tętnić życiem. Jeżeli władze miasta nie zaprzepaszczą tej szansy, to przy dalszym, planowanym rozwoju produktu turystycznego jakim jest podziemna trasa turystyczna kopalnia złota, zyska nie tylko miasto, ale i cały region.

Kopalnia Złota pełni dziś całkowicie inną rolę niż w minionych wiekach, ale nadal przynosi miastu i jego mieszkańcom wiele korzyści z obsługi rosnącej liczby turystów. Produkt ten stale się rozwija, dodawane są nowe atrakcje i usługi. Tak było z niedawnym uruchomieniem górniczej kolejki „Gacek”, obiektu hotelarskiego, całej palety dodatkowych propozycji – poza wspomnianymi także wybijanie pamiątkowej monety, repliki XVI wiecznego złotostockiego złotego dukata, płukanie złota, pokaz bądź własnoręczne wykonanie złotego papieru czerpanego strzelanie z łuków, broni paintballowej, sztuczna ścianka wspinaczkowa. Dla grup Kopalnia Złota proponuje m.in. imprezy integracyjne, zwiedzanie ekstremalne, zwiedzanie z fabułą, konferencje i szkolenia. Po sezonie organizowane są kuligi i imprezy mikołajkowe.

Tak szeroka oferta i duża aktywność została doceniona w konkursie Polskiej Organizacji na najlepszy produkt turystyczny – Podziemna Trasa Turystyczna „Kopalnia Złota” w 2008 roku została wyróżniona Certyfikatem.

Rocznie korzysta z tego produktu ponad 150 tysięcy turystów. W sezonie przy obsłudze turystów zatrudnionych jest kilkadziesiąt osób – głównie młodzież, mieszkańcy Złotego Stoku.

Więcej turystycznych atrakcji

Poza Kopalnią Złota na turystów czeka w mieście i otaczających Górach Złotych szereg dodatkowych atrakcji, adresowanych nie tylko do dzieci i młodzieży szkolnej. Szerokie możliwości stwarza największy w Polsce Leśny Park Przygody „Skalisko”. Na terenie o powierzchni 7 hektarów, w pięknym lesie nad Złotym Potokiem, znajduje się wiele urządzeń zapewniających pozytywną dawkę emocji i niezapomnianych wrażeń. Wśród drzew rozpięto linowe pomosty, kładki, drabinki, pochylnie, jest tu największa w Europie tyrolka (łącznej długości 1050 m).

Odwiedzający park samodzielnie pokonują jedną z kilku przygotowanych tras. Stopień trudności poszczególnych odcinków jest zróżnicowany, od bardzo łatwego i stopniowo wzrasta. Urządzenia zbyt trudne można pominąć. W parku wydzielona została specjalna trasa dla dzieci. Każdy znajdzie tu dla siebie coś na miarę swoich sił i możliwości. Osoby korzystające z atrakcji parku otrzymują sprzęt wyposażenia indywidualnego i przechodzą obowiązkowe szkolenie w zakresie poruszania się po trasie. Leśny Park Przygody „Skalisko” działa od połowy kwietnia do początku listopada.

Na tych, co po górach chodzić lubią długimi godzinami, czeka Śnieżnik o wysokości 1425 m npm., Czarna Góra – 1205 m npm., Trójmorski Wierch – 1175 m npm a także sporo atrakcyjnych szlaków górskich. Przez Złoty Stok i okolice przebiegają następujące szlaki turystyczne:

• czerwony (odcinek Głównego Szlaku Sudeckiego im. dr. M. Orłowicza): Lądek Zdrój – Złoty Stok – Paczków,
• zielony: Bardo – Złoty Stok – Radochów,
• czarny: Złoty Stok – Chwalisław – Bystrzyca Kłodzka.

We wrześniu br. został otwarty „Szlak widokowy szczytami pogranicza”, z platformą widokową na szczycie Jawornika.

Przez miasto i na terenie gminy Złoty Stok poprowadzonych zostało kilka tras rowerowych, w tym trekkingowe i MTB, które przecinają Góry Złote i Bardzkie. Corocznie organizowane są tu Mistrzostwa Dolnego Śląska rowerów MTB, a od 2009 roku kalendarz uzupełniła ogólnopolska impreza kolarska BikeMaraton. Maratony MTB to nowy trend w kolarstwie górskim, które z roku na rok przyciągają nowych pasjonatów.

Działające w Złotym Stoku Centrum Kultury i Promocji organizuje imprezy zarówno kulturalne, jak i sportowe. W czerwcu organizowana jest najbardziej znana z nich, cykliczna impreza plenerowa pod nazwą „Gwarkiada”. Ta nazwa nawiązuje do tradycji wydobywania złota w okolicznych górach.

Kilkusetletnia historia miasta, ściśle związana z górnictwem, zabytki, walory przyrodnicze oraz inne atrakcje powodują, że gmina Złoty Stok jest chętnie odwiedzana przez turystów. Mogą tu spędzać czas w bezpośrednim kontakcie z przyrodą, uczestnicząc w wycieczkach po górach, wśród lasów, w przejażdżkach konnych czy rowerowych wyprawach. Te aktywności najczęściej łączy się ze zwiedzaniem Kopalni Złota.

Zgodnie z przyjętą strategią gmina Złoty Stok będzie rozwijała funkcje turystyczne. Część terenów przeznaczono na przedsięwzięcia, które jeszcze bardziej przyczynią się do turystycznego rozwoju. Różnorodne formy turystyki, nawet wymagające inwestycji dla rozszerzenia infrastruktury, tworzenia nowych atrakcji i produktów – nie powodują zagrożenia dla form ochronnych, jakimi są obszar Natura 2000 oraz Śnieżnicki Park Krajobrazowy.