Wprowadzenie
Celem tego e-szkolenia jest zaprezentowanie najodpowiedniejszych kierunków rozwoju obszarów Natura 2000 oraz tego, co obywatele – mieszkańcy i władze samorządowe, mogą zrobić, by żyło się godnie i wygodnie na tych terenach dzisiaj i by można było zachować skarby przyrody dla kolejnych pokoleń.
Zrównoważony rozwój a sieć Natura 2000
Zgodnie z zapisem art. 3 Ustawy Prawo ochrony środowiska, zrównoważony rozwój to „rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli, zarówno współczesnego jak i przyszłych pokoleń”. Zrównoważony rozwój cechuje się:
- dostosowywaniem ingerencji w środowisko do jego naturalnej odporności na zanieczyszczenia i zakłócenia,
- zdolnością do odtwarzania zasobów naturalnych lub zastępowania ich, przy wyraźnej preferencji dla wykorzystania zasobów odnawialnych,
- utrzymywaniem różnorodności biologicznej i krajobrazowej,
- zapewnieniem zdrowych warunków życia, czyli tak zwanego bezpieczeństwa ekologicznego.
Cele zrównoważonego rozwoju (ekorozwoju) to:
- ograniczanie zużywania zasobów odnawialnych do granic określonych możliwościami ich odtwarzania,
- ograniczanie zużywania zasobów nieodnawialnych,
- stopniowe eliminowanie stosowania substancji niebezpiecznych, w tym toksycznych,
- utrzymywanie emisji zanieczyszczeń oraz ingerencji w środowisko na możliwie niskim poziomie,
- odtwarzanie i stała ochrona różnorodności biologicznej,
- zaangażowanie społeczeństwa w świadome działanie na rzecz ochrony przyrody,
- zapewnienie obywatelom poczucia bezpieczeństwa i dobrobytu, tworzenie warunków sprzyjających ich zdrowiu fizycznemu, psychicznemu i społecznemu.
W Polsce, w zasadzie zakończyliśmy tworzenie parków narodowych, od wielu lat nie tworzy się nowych parków krajobrazowych, lista rezerwatów także się zasadniczo nie zmienia. Wskazane już też zostały prawie wszystkie obszary Natura 2000. W ten sposób ugruntowany zostanie około 30-procentowy udział różnych form ochrony cennych przyrodniczo terenów. Ochrona konserwatorska wystarczająco wspiera zachowanie różnorodności biologicznej, zasobów glebowych i wodnych oraz korzystnego klimatu.
Przystąpienie Polski do programu Natura 2000 przyspieszyło m.in. znacznie obejmowanie ochroną terenów o szczególnej wartości przyrodniczej, które wcześniej długo oczekiwały na decyzję o utworzeniu parku narodowego czy rezerwatu. Dzięki temu kolejne gatunki roślin i zwierząt mają szansę przetrwania. Otworzyło się też wiele nowych możliwości rozwoju gospodarczego. Tereny Natury 2000 oraz ich otoczenie stały się atrakcyjne pod względem inwestycyjnym i turystycznym, wzrosło zainteresowanie ich walorami przyrodniczymi i wykorzystaniem ich w celach produkcyjnych i dydaktycznych. Wszystkie te działania muszą się jednak odbywać w zgodzie z ideą zrównoważonego rozwoju i z poszanowaniem wymogów ochronnych tych gatunków i siedlisk, ze względu na które obszary te zostały utworzone.
Sieć Natura 2000 jako potencjalny obszar do inwestowania
Tereny znajdujące się w obrębie lub w pobliżu obszarów Natura 2000 mają przeważnie wysoką wartość inwestycyjną. Prowadzona działalność gospodarcza, istniejąca zabudowa, infrastruktura i sposób wykorzystania terenu nie ulegają zmianie w momencie powołania obszaru Natura 2000. Wszelka działalność dotychczas tam prowadzona może być kontynuowana (oczywiście w zgodzie z licznymi przepisami, także środowiskowymi – przede wszystkim z ustawą o ochronie przyrody). Ponadto każde planowane przedsięwzięcie, które może negatywnie oddziaływać na przyrodę, powinno być ocenione z punktu widzenia jego wpływu na obszary Natura 2000 – należy je fachowo przeanalizować, biorąc pod uwagę warunki bytowania chronionych gatunków i występowanie określonych siedlisk oraz ich wrażliwość na zagrożenia.
Promocja regionu dzięki powołaniu obszaru Natura 2000
Status obszaru Natura 2000 można wykorzystać w różny sposób – np. do promocji regionalnych produktów i usług, do rozwoju funkcji edukacyjnych i naukowych, do wprowadzania w gospodarce praktyk bliższych przyrodzie, w tym także w rolnictwie, leśnictwie i w turystyce. Im obszar Natura 2000 ma większą powierzchnię lub bardziej specyficzny i niepowtarzalny jest jego przedmiot ochrony, tym dla promocji lepiej. Gospodarka i jej promocja muszą być jednak dostosowane do wymogów ochronnych siedlisk i gatunków, które są podmiotem ochrony na tych obszarach.
Przyznanie statusu obszaru Natura 2000 jest już reklamą samą w sobie. Społeczeństwo dowiaduje się o danym regionie z mediów, co często wzbudza chęć odwiedzenia tego miejsca bądź kupienia produktów tam wytwarzanych. Wypoczynek na łonie przyrody jest bardzo cenionym sposobem regeneracji sił. Szczególnie w dzisiejszych czasach, kiedy ludzie żyją w pośpiechu, nerwach, są stale zapracowani. Nawet krótki urlop lub weekend spędzony na obszarach Natura 2000 gwarantuje, że zobaczymy piękne krajobrazy, posłuchamy śpiewu ptaków, kupimy warzywa wyrosłe na nieskażonej glebie i… odpoczniemy.
Aktywności przyjazne przyrodzie podstawą zrównoważonego rozwoju na obszarach Natura 2000
Wszelkiego rodzaju działania prowadzone na obszarach Natura 2000 powinny być zgodne z zasadami ekorozwoju. Dzięki temu regiony objęte tą formą ochrony będą zyskiwać na wartości, zarówno przyrodniczej jak i czysto materialnej. Poniżej opisano kilka rodzajów aktywności prowadzonej w zgodzie z prawami przyrody jak również przynoszącej zyski finansowe.
Rolnictwo
Nadanie statusu obszaru Natura 2000 wiąże się z pewnymi ograniczeniami dla rolnictwa, od którego wymaga się przede wszystkim zmniejszania intensyfikacji zabiegów agrotechnicznych, zwłaszcza chemizacji. Pozwala to jednak na zachowanie lub nawet wzmocnienie różnorodności biologicznej terenów rolnych. Szczególnym rodzajem rolnictwa, które należy rekomendować dla obszarów Natura 2000 jest rolnictwo ekologiczne – najnowocześniejszy system produkcji rolniczej wykorzystujący doświadczenia pokoleń i najnowsze osiągnięcia nauki. Jest to produkcja tańsza (o koszty nawozów sztucznych i chemicznych środków ochrony roślin), jednak bardziej pracochłonna i wymagająca głębszej wiedzy oraz znajomości mechanizmów zachodzących w przyrodzie. Za to osiągane plony, choć często niższe, są lepszej jakości i mają lepsze walory smakowe.
Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej i udostępnieniu wsparcia finansowego dla tego typu produkcji, wielu polskich rolników zdecydowało się na przestawianie swoich gospodarstw na produkcję ekologiczną w ramach pakietów rolnośrodowiskowych.
Rzemiosło lokalne i przetwórstwo żywności
W tej dziedzinie także sukces finansowy może być z powodzeniem łączony z wymaganiami obowiązującymi w sieci Natura 2000. Rzemiosło rodzinne (np. produkcja sezonowa, usługi i wytwarzanie produktów z surowców pochodzenia lokalnego) jest formą szczególnie temu sprzyjającą. Obiecujące są zwłaszcza rodzinne zakłady równocześnie promujące sąsiedztwo obszarów cennych przyrodniczo. Produkcja i usługi od nieanonimowego rzemieślnika, pracującego we wspaniałym otoczeniu, to towar coraz częściej poszukiwany. Można i trzeba to wykorzystać, zwłaszcza, gdy region kojarzy się z czystym, nieskażonym środowiskiem.
Najbardziej zyskowna jest tu produkcja żywności (np. konfitur, miodów, serów, wędlin). Chętniej kupujemy produkty z regionów uznawanych za czyste. Wiedząc, że ich produkcja przebiegała w sposób naturalny, nie zagrażający środowisku przyrodniczemu, mamy do nich większe zaufanie i jesteśmy nawet gotowi więcej za nie zapłacić. Inne, poszukiwane coraz bardziej produkty naturalne to np. tzw. zdrowa odzież (czyli produkowana z materiałów pochodzących z roślin uprawianych w sposób niezagrażający środowisku oraz produktów zwierzęcych pochodzących z hodowli prowadzonej ekologicznie i humanitarnie), a także towary i usługi dla dzieci i osób chorych (sprzęt sportowy, rekreacyjny, zabawki), sztuka ludowa czy rękodzieło artystyczne.
Obszary Natura 2000 źródłem czystej wody
W krajobrazie młodoglacjalnym jest wiele miejsc, z których odpływają gromadzące się wody opadowe i roztopowe, a lokalnie nie ma powierzchniowych i punktowych źródeł zanieczyszczeń. Występujące tam źródełka (lub przelewy na strumyku) dają wodę czystą i zdrową, niskozmineralizowaną, chłodną i o nieco zmieniającym się w ciągu roku składzie. Problem polega więc tylko na ochronie takiego terenu przed zanieczyszczeniami. Najłatwiej jest o to oczywiście na terenach chronionych np. programem Natura 2000.
Podtrzymywanie trwałości systemów naturalnych
Zachowanie środowiska w stanie pozwalającym na naturalną redukcję zagrożeń, pochłanianie i neutralizowanie zanieczyszczeń (samooczyszczanie) oraz na łagodzenie gwałtownych zmian jest zdecydowanie lepsze niż kłopotliwe i kosztowne zabiegi przywracające takie funkcjonowanie (renaturalizacja, rekultywacja itp.). Z odpowiednio niskim natężeniem oddziaływań człowieka na środowisko, przyroda sobie poradzi, praktycznie za darmo. Obszary Natura 2000 mogą odegrać ogromną rolę w tym zakresie, jeśli gospodarowanie w ich obrębie nie zakłuci naturalnych procesów przyrodniczych na nich zachodzących.
Usługi na rzecz zdrowia
Największe szanse osiągnięcia sukcesu mają ośrodki usług typu „zdrowie i przyroda”, łączące atrakcyjną lokalizację z zabiegami przyrodoleczniczymi, kosmetycznymi, rehabilitacyjnymi, oferujące terapie poprawiające kondycję fizyczną lub psychiczną. Znaczną rolę odgrywa także może produkcja preparatów ziołowych i żywności ekologicznej „na miejscu”.
Ekoturystyka
Ekoturystyka to turystyka o nastawieniu prośrodowiskowym, dbałość o prawidłowy kontakt człowieka z przyrodą oraz umiejętność zarządzania w regionach i przedsiębiorstwach w sposób korzystny dla przyrody. Ten rodzaj turystyki jest więc ściśle związany ze zrównoważonym rozwojem. Powołanie obszarów Natura 2000 otwiera nowe możliwości rozwoju takiej turystyki. W naturalny sposób będą one promować region i przyciągać turystów.
Samorządność
Oddanie zarządzania siecią Natura 2000 wyłącznie organom UE byłoby błędem, ponieważ nigdy nie będą one w stanie dokładnie poznać sytuacji przyrodniczej danego obszaru (obszarów jest wiele, a ich szczegółowa analiza wymaga czasu oraz dużej liczby pracowników mogących podjąć się osobistego nadzoru nad nimi). Dlatego w gminach, w których obszary Natura 2000 zajmują znaczne powierzchnie, powinny uaktywnić się komisje ochrony środowiska, które będą na bieżąco nadzorować prace na rzecz ochrony przyrody.
W procesie podejmowania decyzji niezwykle ważny jest także udział społeczności lokalnej. Jest ona najbardziej zorientowana i zainteresowana stanem otaczającej przyrody. Skuteczność działań zmierzających w kierunku zrównoważonego rozwoju będzie tym większa, im więcej instytucji i mieszkańców gmin położonych w sąsiedztwie obszarów Natura 2000 weźmie udział w przygotowaniu planu takiego rozwoju na swoim terenie.
Przedstawiamy kilka przykładów tego, w jaki sposób mieszkańcy lub instytucje mogą działać na rzecz ochrony obszarów Natura 2000: rolnicy – uprawa roli w sposób ekologiczny, szerokie korzystanie z programów rolnośrodowiskowych, właściciele lasów – unikanie niszczenia ściółki i runa leśnego, nieprowadzenie wycinki w okresach lęgowych ptaków, samorząd – opracowanie strategii ekorozwoju gminy, inicjowanie budowy urządzeń ochrony środowiska (np. oczyszczalni ścieków, systemu segregacji odpadów), zachęcanie lokalnych organizacji turystycznych i ośrodków doradztwa rolniczego do wprowadzania zasad rozwoju zrównoważonego, nauczyciele – angażowanie uczniów w działania na rzecz ochrony przyrody, np. budowanie budek dla ptaków, sadzenie drzew, organizowanie zielonych szkół, ciągłe poznawania przyrody, kościół – kształtowanie postaw szacunku dla przyrody, mieszkańcy – wpływanie na zagospodarowanie terenu, np. poprzez wyrażanie opinii o projektach zagospodarowania przestrzennego, dbanie o stan sanitarny obszaru i przeciwdziałanie degradacji jego zasobów (np. zgłaszanie odpowiednim organom miejsc nielegalnych wysypisk śmieci czy przypadków naruszania prawa względem przyrody).
Scenariusz ekorozwoju
Do najważniejszych kroków podejmowanych w celu opracowania strategii zrównoważonego rozwoju gminy/regionu należą:
- Przeznaczenie środków finansowych na wynajęcie ekspertów naukowych i profesjonalnych konsultantów, którzy opracują strategię ekorozwoju regionu i będą monitorowali jej realizację.
- Określenie mocnych i słabych stron danego regionu oraz szans i zagrożeń jego rozwoju. Przestrzegając zasady udziału społecznego poprzez spotkania, narady, wywiady. Dzięki temu mieszkańcy znają treść strategii – albo uczestniczyli w jej tworzeniu, albo mogli ją przeczytać – identyfikują się więc z jej zapisami i są skłonni wspierać jej realizację.
- Tworzenie grup mieszkańców zajmujących się realizacją poszczególnych działań, biorą one udział w szkoleniach, zaczynają stosować zasady zrównoważonego rozwoju we własnej działalności. Powstaje marka obszaru, czyli buduje się jego wizerunek oparty na strategii, a następnie rozpoczynają się działania promocyjne.