Wprowadzenie
Przyroda nie zna granic politycznych. Systemy przyrodnicze stanowią ściśle powiązane struktury, w których zagrożenia mogą się przenosić. Niekorzystne zmiany w jednym regionie wywołują skutki w innym, np.: nie da się w Polsce skutecznie chronić rybołowa, który zimę spędza nad Morzem Śródziemnym w Grecji, jeśli nie chroni się go równocześnie i w Grecji oraz na trasie jego wędrówek czy we wszystkich miejscach gdzie zatrzymuje się dla odpoczynku. Współpraca międzynarodowa okazała się być niezbędną dla skutecznej ochrony przyrody.
Celem niniejszego e-szkolenia jest przedstawienie podstawowych informacji odnoszących się do Europejskiej sieci obszarów chronionych Natura 2000 – nowej formy ochrony przyrody, wprowadzonej w Polsce od momentu jej wstąpienia do Unii Europejskiej.
Ochrona przyrody w ramach Europejskiej sieci obszarów chronionych Natura 2000 ma zupełnie inny charakter niż ochrona stosowana dotychczas. Głównie dotyczy to odmiennych relacji z rozwojem społeczno-gospodarczym i obowiązkowego jej wprowadzenia, a nie – jak dotychczasowe formy – dobrowolnego.
Zakłada się, że w przyszłości sieć Natura 2000 będzie pokrywała co najmniej 20% powierzchni Unii Europejskiej. Już dziś obszary Natura 2000 wyznaczone we wszystkich 27 krajach UE zajmują niewiele mniej niż 20%, a proces ich wyznaczania jeszcze się nie zakończył. Docelowo obszary Natura 2000 obejmą prawdopodobnie ok. 21% powierzchni naszego kraju.
Czym jest Natura 2000?
Sieć Natura 2000 to skrócona nazwa Europejskiej sieci ekologicznej obszarów ochronionych, która jest wprowadzana we wszystkich krajach Unii Europejskiej. Tworzą ją poszczególne obszary Natura 2000, wyznaczane według jednolitych, opracowanych naukowo kryteriów, zapisanych w dyrektywie Rady Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej z 1992 r. o ochronie siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory w Europie (dyrektywie „siedliskowej”) z uwzględnieniem zapisów dyrektywy Rady Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej z 1979 r. (dyrektywy „ptasiej”). Sieć Natura 2000 łączy więc dwa odrębne podsystemy obszarów chronionych wyznaczane na podstawie tych dwóch dyrektyw Unii Europejskiej – obszary ważne dla ochrony dzikich ptaków oraz obszary chroniące określone typy siedlisk przyrodniczych i miejsca ważne dla określonych gatunków roślin i zwierząt innych niż ptaki.
Obszar Natura 2000 to nowa forma ochrony przyrody, chroniąca tereny występowania zagrożonych lub bardzo rzadkich gatunków roślin i zwierząt oraz charakterystycznych siedlisk przyrodniczych, mających znaczenie dla ochrony różnorodności przyrodniczej kontynentu europejskiego.
Obszary Natura 2000 funkcjonują niezależnie od istniejących parków narodowych, rezerwatów przyrody i innych form ochrony, często jednak, w dużym stopniu, się z nimi pokrywają.
Cele ustanawiania sieci Natura 2000
Działalność człowieka jest jednym z głównych powodów gwałtownego wzrostu tempa wymierania wielu gatunków roślin i zwierząt w ostatnich dekadach, w tym za najważniejszą przyczynę uważa się niszczenie siedlisk poprzez zawłaszczanie ich przestrzeni życiowej (np. pod budowę dróg i osiedli) oraz odprowadzanie do środowiska zanieczyszczeń. Gatunki, nie potrafiąc przystosować się do nowych, gorszych warunków życia i stopniowo giną.
Systemy ochrony przyrody funkcjonujące do tej pory w krajach Unii Europejskiej nie były w stanie powstrzymać zanikania cennych gatunków i ekosystemów. Tereny chronione były zbyt małe, nie obejmowały wszystkich ważnych siedlisk i gatunków. Na dodatek w różnych krajach miały one różny status zagrożenia, np. gatunki rzadkie w jednym kraju w innym mogły być uznane za występujące pospolicie, a więc były chronione niedostatecznie.
Sieć Natura 2000 powstała aby ujednolicić na obszarze UE kryteria ochronne gatunków i siedlisk przyrodniczych zagrożonych w skali europejskiej. Jej celem jest powstrzymanie wymierania gatunków zwierząt i roślin oraz ochrona pełnego spektrum różnorodności biologicznej na obszarze Unii Europejskiej, w warunkach stałego monitorowania ich aktualnego stanu i zachodzących zmian w tym zakresie.
Należy podkreślić, że utworzenie sieci Natura 2000 przyniesie społeczności ludzkiej wiele korzyści. Człowiek należy do przyrody i podlega tym samym prawom, co inne organizmy żywe. Technika nie jest wszechmocna – nie zaspokoi wszystkich potrzeb człowieka. Ochrona przyrody ma też duże znaczenie etyczne i religijne.
Rodzaje obszarów Natura 2000 i podstawy ich wyznaczania
W sieci Natura 2000 wyznacza się dwa rodzaje obszarów:
- specjalne obszary ochrony siedlisk (tzw. obszary „siedliskowe”) – SOOS,
- obszary specjalnej ochrony ptaków (tzw. obszary „ptasie”) – OSOP.
Sieć Natura 2000 mogłaby się składać z jednego tylko rodzaju obszarów i również spełniałaby swoje funkcje. Wyróżnienie obszarów „ptasich” ma swoje uzasadnienie historyczne – jest to grupa zwierząt, która pierwsza „zwróciła uwagę” przyrodników na nierównomierny reżym ochronny obowiązujący w różnych krajach kontynentu. Jednocześnie jest to grupa dobrze poznana, ponieważ ze względu na występowanie ptaków we wszystkich ekosystemach, gromadne przemieszczanie się dużych grup tych zwierząt i znaczący spadek liczebności bardzo wielu ich populacji, ludzie dość powszechnie zajmują się obserwacją i badaniem ptaków.
Część gatunków i siedlisk przyrodniczych – szczególnie ważnych dla Europy – uzyskało specjalny status gatunków i siedlisk priorytetowych. Służy to dodatkowemu wzmocnieniu ich ochrony. W Polsce, do siedlisk priorytetowych zalicza się np. wydmy szare, żywe torfowiska wysokie, źródliska wapienne z trawertynami, a do gatunków priorytetowych m.in. żubra, kozicę, orlika oraz niektóre motyle i chrząszcze.
Obszarom Natura 2000 nadaje się nazwy własne, najczęściej korzystając z lokalnych nazw geograficznych. Ponadto przypisywane są im kody literowo-liczbowe, które wskazują: kraj, rodzaj obszaru („ptasi”, „siedliskowy”), region w obrębie kraju oraz kolejne miejsce na liście obszarów danego rodzaju w tym regionie. Ostateczne decyzje co do wyznaczania obszarów „siedliskowych” podejmowane są w skali poszczególnych regionów biogeograficznych obszaru UE.
Obszary Natura 2000 wyznacza się na lądzie, ale także na wodach morskich u wybrzeży Europy i wysp do niej należących. Dzięki temu mogą być chronione bardzo ważne ekosystemy płytkich wód morskich oraz miejsca ważne dla ptaków morskich. Obszary Natura 2000 powstają również w miastach. Jest to bardzo ciekawy, nowy element w strukturze przyrodniczej miast, jak również wyzwanie nie tylko dla służb ochrony przyrody, ale i dla samorządów oraz mieszkańców miast.
Sieć Natura 2000 a dotychczasowe systemy ochrony przyrody
Sieć Natura 2000 nie zastąpi dotychczasowych systemów ochrony przyrody istniejących zarówno w Polsce, jak i w innych krajach. Jest to odrębny, funkcjonujący na innych zasadach system ochrony przyrody, który działa niezależnie od istniejących już parków narodowych, rezerwatów i innych form ochrony. Przestrzennie obszary Natura 2000 mogą się, nawet w dużym stopniu pokrywają się z nimi. Nie zmienia to na ogół w znaczący sposób stopnia ochrony danego obszaru, choć czasem ochrona na terenach o niższej randze reżimu ochronnego (np. park krajobrazowy lub obszar chronionego krajobrazu) może zostać w niektórych miejscach zaostrzona.
Obszary Natura 2000 – nowa jakość w ochronie przyrody
Każdy z obszarów Natura 2000 jest wyznaczany oddzielnie, a obszary, położone nawet blisko siebie, mogą mieć inne rygory ochrony. Na jednym obszarze może on przypominać reżim obowiązujący w rezerwatach ścisłych, na innym – obowiązujący w parkach krajobrazowych, w których panuje dosyć duża swoboda prowadzenia działalności gospodarczej i ochronę przyrody łączy się z gospodarowaniem przyjaznym środowisku. Jest to istotne z punktu widzenia społeczności lokalnej żyjącej na terenach objętych ochroną Natura 2000. W większości przypadków mogą oni dalej prowadzić swoją działalność produkcyjną czy rolniczą. Sprzyja to też rozwojowi turystyki. Promocja regionu wywołana promocją obszarów Natura 2000 często niesie ze sobą duże zyski finansowe.
Ogólne zasady postępowania na obszarach Natura 2000 określono w ustawie o ochronie przyrody. Zgodnie z jej zapisami zabrania się tam prowadzenia działalności mogącej zakłócić stan siedlisk przyrodniczych lub siedlisk gatunków roślin i zwierząt oraz wywierającej niekorzystny wpływ na populacje gatunków, dla których ochrony wyznaczono dany obszar Natura 2000.
Obszary Natura 2000 w miastach
Tereny cenne przyrodniczo i tereny zurbanizowane nie wykluczają się. W granicach miast położne są często cenne przyrodniczo lasy, doliny rzek i enklawy dawnych terenów rolniczych, występują opuszczone budynki czy niezamieszkałe strychy będące siedliskiem nietoperzy oraz parki miejskie zamieszkane przez chronione gatunki ptaków. Położone w miastach obszary cenne przyrodniczo powinny być chronione nie tylko ze względu na potrzebę ochrony różnorodności biologicznej, ale też ze względu na ich funkcje regulacyjne, podnoszące jakość życia mieszkańców miast. Niezabudowane enklawy w środowisku miejskim regulują stosunki wodne i mikroklimat, a to ma ogromne znaczenia dla kondycji ekosystemów miejskich.
Spośród dotychczasowych form ochrony przyrody najliczniejsze w miastach są pomniki przyrody i rezerwaty. Spotyka się również inne formy ochrony: parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, stanowiska dokumentacyjne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe i użytki ekologiczne – wszystkie one służą ochronie pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej. Obecnie mamy na terenach wielu miast i małych miejscowości również obszary Natura 2000.
Aktualny etap tworzenia sieci Natura 2000 w Unii Europejskiej i w Polsce
Komisja Europejska na terenie UE prowadzi stały monitoring tworzenia sieci obszarów Natura 2000, a jego wyniki publikuje, na ogół dwa razy do roku, w Barometrze Natury 2000. Można tam znaleźć dokładne informacje na temat liczby tych obszarów i ich powierzchni w stosunku do powierzchni krajów.
Większość obszarów Natura 2000 w krajach „starej” UE jest już wyznaczona i zatwierdzona. Polska rozpoczęła zgłaszanie tych obszarów dopiero w 2004 roku, więc proces ich wyznaczania nie został jeszcze zakończony, ale zbliża się do końca.
Dane Barometru pokazują, że w UE (poza Rumunią) wyznaczono już 5210 obszarów „ptasich” – zajmujących ok. 11% terytorium Unii oraz 21 695 obszarów „siedliskowych”, stanowiących 13,3% powierzchni Unii. W Polsce wyznaczono już formalnie (do roku 2009) 141 obszarów „ptasich” – zajmują one 15,6 % powierzchni kraju – oraz 364 obszary „siedliskowe” zajmujące 8,1% powierzchni kraju. Łącznie obszary te zajmują obecnie ok. 18% powierzchni kraju. Polska zgłosiła jeszcze ponadto do UE w 2009 r. 466 obszarów „siedliskowych”. Po ich zatwierdzeniu przez Komisję Europejską obszary Natura 2000 zajmować będą w Polsce prawdopodobnie ok. 21 % powierzchni kraju. Listy tych obszarów mogą się jeszcze zmieniać – mogą dojść nowe obszary, niektóre z obszarów mogą zostać z nich usunięte.