Autor: Wojciech Piwowarski

1. Przyroda w miastach

Tereny cenne przyrodniczo i tereny zurbanizowane nie wykluczają się. W granicach niektórych miast, najczęściej w miejscach oddalonych od centrów, występują niekiedy mało zmienione przez człowieka lasy. Część dawnych terenów rolniczych zostawionych samych sobie, nieuprawianych, charakteryzuje się dużą różnorodnością biologiczną. Wiele parków miejskich to siedliska ptaków objętych w Polsce ochroną gatunkową, również tych, których często zupełnie się tam nie spodziewamy. Można tam napotkać również objęte ochroną płazy i gady. Niektóre płazy rozmnażają się nawet w oczkach wodnych na terenach parków miejskich. Budowanie miast nad rzekami spowodowało, że w granicach miast znajdują się także fragmenty dolin rzecznych. Rzeki i ich doliny pełnią ważne funkcje ekologiczne, w tym funkcję korytarzy ekologicznych, umożliwiając wielu gatunkom migrację. Otoczenie rzek i zbiorników wodnych to często przyrodniczo najcenniejsze obszary w miastach. Można tam napotkać wiele okazów organizmów chronionych gatunków, jeśli presja miasta nie wymusiła na nich wycofania się poza teren zurbanizowany.

Oprócz gatunków, które przetrwały w mieście, chroniąc się przed cywilizacją w swoistych enklawach, w miastach występuje także wiele gatunków czerpiących korzyści z przebywania w sąsiedztwie człowieka. Gatunki takie określa się jako synantropijne, a samo zjawisko nazywa się synantropizacją. W sąsiedztwie człowieka przebywają nie tylko rośliny i zwierzęta gatunków powszechnie występujących i niezagrożonych, ale również osobniki gatunków coraz rzadszych i chronionych (przede wszystkim ptaków i nietoperzy). Dla niektórych z nich miasta stają się bardzo ważnymi miejscami pobytu, decydującymi o trwałości ich populacji; ochrona takich miejsc w naszym kraju jest więc bardzo potrzebna.

Przetrwanie niektórych siedlisk czy gatunków w miastach może świadczyć o tym, że pomiędzy człowiekiem a przyrodą wytworzyła się swoista równowaga. Miasta rozbudowują się jednak, co zwiększa presję na obszary cenne przyrodniczo. Również presja związana z intensywnym wykorzystywaniem niezabudowanych przestrzeni do celów rekreacyjnych jest niekiedy zagrożeniem dla przyrody. Tak więc cenne przyrodniczo obszary położone na terenach miast powinny być zidentyfikowane i poddane ochronie.

do góry

2. Ochrona przyrody miejskiej – działania dotychczasowe i ochrona w ramach sieci obszarów Natura 2000

Położone w miastach obszary cenne przyrodniczo powinny być chronione nie tylko ze względu na potrzebę ochrony różnorodności biologicznej, ale też ze względu na ich funkcje regulacyjne w środowisku miejskim. Te niezabudowane enklawy, w których przyroda funkcjonuje w sposób zbliżony do naturalnego, regulują stosunki wodne i mikroklimat, a to ma ogromne znaczenia dla jakości życia mieszkańców miast. Takie tereny mogą okazać się miejscami ciekawych spacerów i obserwacji zarówno dla przeciętnego mieszkańca, jak i dla poszukującego osobliwości przyrodnika.

Starania o ochronę i zachowanie w przestrzeni miast tak ważnych z przyrodniczego punktu widzenia miejsc podejmowane były w Polsce (w innych krajach także) od dawna. Ochroną objęto już część najcenniejszych obszarów (zadrzewienia, fragmenty siedlisk leśnych, oczka wodne, fragmenty rzek i ich dolin) i obiektów (drzewa, aleje, odsłonięcia geologiczne). Obejmowane były one różnymi formami ochrony przyrody. Najliczniejsze w miastach są pomniki przyrody, wiele jest też rezerwatów przyrody; np. w Krakowie i Warszawie jest po kilka rezerwatów i liczne pomniki przyrody. W Krakowie ochroną rezerwatową objęto m.in. ciekawe formy geologiczne i występujące w ich sąsiedztwie unikatowe zbiorowiska roślinne, w Warszawie dwa duże kompleksy leśne i jeziorko – dawne zakole Wisły.

W miastach napotyka się również inne formy ochrony: parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu, chociaż ich większa część położona jest na ogół poza miastami. Np. Trójmiejski Park Krajobrazowy rozciąga się na terenie Gdańska, Gdyni i Sopotu, a Mazowiecki Park Krajobrazowy obejmuje m.in. część dzielnic warszawskich (Wawra i Wesołej). Nie brakuje również na terenach miast form o niższym statusie ochronnym: stanowisk dokumentacyjnych, zespołów przyrodniczo-krajobrazowych i użytków ekologicznych. Dwie ostatnie formy sprawdzają się na obszarach miejskich szczególnie dobrze – służą ochronie pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej.

Wiele położonych w miastach obszarów, które już dawno uznano za warte ochrony i objęto krajowymi formami ochrony przyrody, a także niektóre tereny dotychczas niechronione włączono do sieci Natura 2000 – objęto ochroną jako obszary Natura 2000, zarówno jako obszary „ptasie”, jak i „siedliskowe”.

Czy rozwój miast nie będzie zagrażał przyrodzie obszarów Natura 2000 zależy przede wszystkim od świadomości urzędników zaangażowanych w podejmowanie decyzji związanych z rozwojem miast oraz od świadomości i postawy społeczności lokalnych. Ciekawym i godnym polecenia dla innych miast przykładem próby uniknięcia konfliktów pomiędzy rozwojem miasta a potrzebą ochrony gatunków i siedlisk obszarów Natura 2000 jest opracowanie wykonane w 2009 r. na zlecenie Biura Architektury i Planowania Przestrzennego Urzędu m.st. Warszawy pt. „Analiza obszarów Natura 2000 pod kątem potencjalnych zagrożeń wynikających z lokalizacji nowych przedsięwzięć na terenie m.st. Warszawy”^[1]. W ramach analizy zidentyfikowano zagrożenia, jakie mogą wyniknąć z lokalizacji przedsięwzięć, a na ich tle podjęto wstępną próbę sformułowania wskazań do dokonywania ich wstępnej selekcji oraz zasad, których stosowanie w procesie ustalania zagospodarowania terenu i podejmowania decyzji związanych z realizacją inwestycji może ograniczyć występowanie potencjalnych „szkód w środowisku” w przyszłości.

do góry

3. Natura 2000 w miastach – doliny rzeczne i lasy

Do sieci Natura 2000 włączono wiele fragmentów dolin rzecznych; niektóre z nich znajdują się na terenach miejskich. W dolinach najczęściej chroni się miejsca ważne dla ptaków i innych zwierząt, a ponadto cenne ekosystemy dolinne, w tym lasy i miejsca występowania ważnych gatunków roślin, położone zarówno w dnach dolin (w korytach rzek, na ich dolnych i wyższych tarasach), jak i na zboczach dolin oraz na przylegających do nich fragmentach wysoczyzn.

Doliny rzeczne odgrywają w przyrodzie rolę szczególną. W wielu przypadkach pełnią funkcję bardzo ważnych korytarzy ekologicznych, umożliwiając przemieszczanie się między głównymi ostojami rybom, ptakom, ssakom i innym zwierzętom. W strukturze sieci Natura 2000 (składającej się z odrębnych obszarów Natura 2000) znalazło się wiele fragmentów terenów pełniących taką funkcję. Dotyczy to także dolin rzecznych na terenach miast, nie wyłączając dużych. Często miasta lub wsie były jednak wyłączane z obszarów Natura 2000, co nie powinno budzić wątpliwości jeśli nie występowały na tych terenach ważne siedliska i/lub gatunki wskazane do ochrony lub gdy ich ochrona na innych terenach uznana została za wystarczającą dla trwałego zachowania ich w naszym kraju. Chcąc jednak, by sieć Natura 2000 obejmowała obszary stanowiące w miarę spójne ekologicznie jednostki, a tym samym stwarzała szansę na ich trwałe funkcjonowanie, nie można dzielić większych obszarów stanowiących ważne siedlisko przyrodnicze czy siedlisko określonego gatunku na mniejsze lub wycinać z nich istotnych fragmentów, a tak mogłoby się dziać, gdyby z tych obszarów wyłączano miasta. Władze wielu miast i ich mieszkańcy niekiedy jednak o to zabiegali i zabiegają nadal (z różnym skutkiem).

Są jednak dobre przykłady w tym zakresie.

Na przykład Szczecina nie wyłączono z obszaru Natura 2000 Wzgórza Bukowe (specjalnego obszaru ochrony siedlisk). Przedmiotem ochrony są tam lasy o naturalnym charakterze, położone zarówno na wysoczyźnie, jak i u jej podstawy, w dolinie Odry. Obszar ma bardzo duże znaczenie dla ochrony wielu siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt wymienianych w załączniku I dyrektywy „siedliskowej”, a także dla gatunków ptaków z załącznika I dyrektywy „ptasiej”.

Innym przykładem obszaru Natura 2000 położonego na terenie miasta, a związanego z doliną rzeki jest obszar Las Bielański w granicach Warszawy. Stanowi on pozostałość po dawnej Puszczy Mazowieckiej, a chronione w nim zróżnicowane zbiorowiska leśne zajmują fragmenty czterech tarasów doliny Wisły i fragment skarpy wiślanej. Jest to obszar bardzo dobrze poznany zarówno pod względem florystycznym, jak i faunistycznym, a jego wyjątkowe walory przyrodnicze spowodowały, że dawno został objęty ochroną rezerwatową. Jego wartość przyrodnicza jest nadal bardzo wysoka, mimo degradacji środowiska abiotycznego, synantropizacji i zubożenia różnorodności jego biocenozy w wyniku presji wywieranej przez duże miasto.

Inne wybrane przykłady obszarów Natura 2000 chroniących doliny rzeczne i w obrębie których położone są miasta to:

• obszar specjalnej ochrony ptaków Dolina Dolnej Wisły obejmujący fragmenty: Torunia, Bydgoszczy, Grudziądza, Tczewa, mający duże znaczenie dla populacji ptaków wielu gatunków wymagających ochrony,
• obszar specjalnej ochrony ptaków Dolina Środkowej Wisły obejmujący m.in. koryto Wisły wraz z przylegającymi terenami na całym odcinku doliny Wisły w warszawie, ale także dolinne fragmenty Dęblina, Nowego Dworu Mazowieckiego i Płocka, obszar mający ogromne znaczenie, jako jeden z najważniejszych w kraju korytarzy przelotowych ptaków,
• specjalny obszar ochrony siedlisk Wisła Środkowa obejmujący część Dęblina, ważny dla ochrony gatunków wymienianych zarówno w dyrektywie „siedliskowej”, jak i „ptasiej”,
• wyznaczone na terenie Krakowa jako specjalne obszary ochrony siedlisk fragmenty łąk w dolinie Wisły, bardzo ważne dla ochrony szczególnie zagrożonego gatunku motyla.

Miasta są źródłem wielu zagrożeń dla przyrody dolin rzecznych położonych w ich obrębie oraz w bliskim sąsiedztwie, w tym dla głównych przedmiotów ochrony, szczególnie ptaków i siedlisk przyrodniczych (więcej na ten temat w e-szkoleniu 5 na temat zagrożeń dla sieci Natura 2000).

do góry

4. Natura 2000 w miastach – ostoje nietoperzy w obiektach antropogenicznych

Wszystkie występujące w Polsce gatunki nietoperzy są chronione na mocy prawa polskiego, a siedem z nich obejmuje też dyrektywa „siedliskowa”. Chroni się je również w obrębie tworzonych w tym celu specjalnych obszarach ochrony siedlisk Natura 2000. Prawie wszystkie chronione dyrektywą „siedliskową” nietoperze zakładają kolonie w obiektach antropogenicznych: na strychach, w wieżach kościelnych, bunkrach, fortach, cytadelach, kopalniach, czy kanałach. Takie obiekty są namiastką jaskiń – ich dawnych naturalnych schronień. Część obszarów utworzonych ze względu na ochronę nietoperzy znajduje się więc oczywiście w miastach, gdzie takie obiekty powszechnie występują. Miasto, dzięki licznym obiektom antropogenicznym, tworzy dla tych zwierząt bardzo sprzyjające siedlisko, co sprawia, że niektóre z tych obiektów są włączane do sieci obszarów Natura 2000. Ochrona takich miejsc nie jest jednak łatwa, bo intensywność procesów społeczno-gospodarczych zachodzących w miastach wytwarza istotne zagrożenia.

„Nietoperzowe” obszary Natura 2000 licznie występują w Polsce – wiele z nich wyznaczono w miastach. Są wśród nich obszary obejmujące fortyfikacje (np. Bunkier w Oliwie, Cytadela Grudziądz, Forty Nyskie, Fortyfikacje w Poznaniu, Forty w Toruniu, Twierdza Wisłoujście), kopalnie (m.in. Kopalnie w Złotym Stoku, Sztolnie w Leśnej), kościoły (np. kościół we Wleniu), zwykłe budynki (np. Dom Dziecka w Puławach, Ośrodek Zdrowia w Sierakowie) czy kanały (np. kanały w starej nieczynnej fabryce w Policach). Przetrwanie gnieżdżących się tam populacji nietoperzy zależy od sposobu wykorzystywania i renowacji tych obiektów – na ile uwzględniać się będzie potrzeby życiowe tych zwierząt.

do góry

5. Natura 2000 w miastach – przykłady siedlisk otwartych utworzonych przez człowieka

Ciekawy przykład położonego w mieście specjalnego obszaru ochrony siedlisk to obszar Natura 2000 Ciechocinek. Jest stosunkowo niewielki; obejmuje teren położonych w granicach miasta łąk nadwiślańskich i pól uprawnych z roślinnością słonolubną. Szczególna wartość przyrodnicza obszaru wynika z tego, że jest to jedyne w Polsce zasilane naturalną solanką śródlądowe stanowisko takich roślin jak soliród zielny i aster solny, a także miejsce występowania charakterystycznych solniskowych siedlisk przyrodniczych. Pierwotnie łąki były zasilane przez słone wody gruntowe w sposób naturalny (zasolenie powodowały słone źródła towarzyszące ciechocińskim pokładom soli kamiennej), jednak przeprowadzone w dolinie w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych prace melioracyjne spowodowały obniżenie poziomu wód gruntowych, co doprowadziło do zaniku naturalnych solnisk. Odtworzyły się one w wyniku odprowadzania słonych wód używanych w Uzdrowisku Ciechocinek do zabiegów leczniczych (solanka jest odprowadzana do Wisły) oraz przenikania do gleb soli z tężni. Fragment tego terenu już dawno został objęty ochroną poprzez utworzenie rezerwatu florystycznego halofitów (roślin słonolubnych) „Ciechocinek”.

Innym niezwykłym i związanym z miastem obszarem Natura 2000 jest specjalny obszar ochrony siedlisk Świdnik, obejmujący trawiastą płytę lotniska w Świdniku (w pobliżu Lublina), zasiedloną przez najliczniejszą w Polsce kolonię susła perełkowanego (kolonię utworzoną przed laty w wyniku działań ludzi). Jest to gatunek ginący, więc ochrona tej populacji jest bardzo ważna, zwłaszcza z powodu zmniejszania się jej w ostatnich latach. Dużym zagrożeniem dla populacji susłów była planowana rozbudowa lotniska, jednak dzięki porozumieniu ekologów i władz lokalnych zawartemu w 2009 r. zmieniono w 2010 r. lokalizację pasa startowego, a kolonię susłów objęto dodatkową ochroną. Niestety ta izolowana kolonia susłów dramatycznie się zmniejsza nadal i grozi jej unicestwienie. W wyniku kolejnych porozumień władz lokalnych, przyrodników i zarządu lotniska z 2011 r. podejmowane będą działania dla uratowania tej populacji przez zasilenie jej pewną pulą osobników przeniesionych specjalnie w tym celu z miejsc ich naturalnego występowania na Zamojszczyźnie.

do góry

6. Zagrożenia dla miejskich ostoi Natura 2000

Największe i najczęstsze zagrożenia dla przyrody na obszarach miejskich istotne dla obszarów Natura 2000 to:

• niszczenie bezpośrednie poprzez zajmowanie przestrzeni lub inne działania niekorzystne dla przyrody: rozprzestrzenianie się terenów zabudowanych, generalne „przebudowy” parków miejskich, nieodpowiednio prowadzone prace pielęgnacyjne całej zieleni miejskiej, zabijanie zwierząt, niszczenie roślin, wprowadzanie obcych gatunków inwazyjnych wypierających gatunki rodzime,

pośrednie negatywne oddziaływania na elementy przyrody, wynikające: z zanieczyszczenia wód, gleby i powietrza (są przyczyną pogarszania się warunków bytowania gatunków i stanu siedlisk), z działań związanych z budynkami (głównie ich remontami – przede wszystkim termomodernizacją, która likwiduje lub pogarsza warunki bytowania niektórych gatunków – przede wszystkim ptaków, ale też nietoperzy i innych zwierząt), ze zmian sposobu lub intensywności użytkowania terenu, z wprowadzania silnego i trwałego oświetlenia, nadmiernego ruchu turystycznego w miejscach występowania szczególnie wrażliwych elementów przyrody (co prowadzi do ich niszczenia, osłabiania lub płoszenia).