II.1. Przyczyny wprowadzania sieci Natura 2000 w UE
III.2. Cele ustanawiania obszarów Natura 2000
III.1. Przyczyny wprowadzania systemu Natura 2000 w Unii Europejskiej
Ogromna skala zagrożeń przyrody ujawniła, że niezbędna jest współpraca międzynarodowa w dziedzinie ochrony przyrody – bez niej w wielu przypadkach wysiłki podejmowane na rzecz ochrony przyrody tylko w jednym kraju czy w jednym regionie mogą być nieskuteczne. Systemy przyrodnicze stanowią ściśle powiązane struktury, w których zagrożenia się przenoszą, a przyroda nie zna granic politycznych. Niekorzystne zmiany w jednym regionie wywołują skutki w innym, nie da się np. skutecznie chronić w Polsce rybołowa, który zimę spędza nad Morzem Śródziemnym w Grecji, jeśli nie chroni się go równocześnie w Grecji oraz we wszystkich miejscach na trasie jego wędrówek, a przede wszystkim w miejscach, w których zatrzymuje się dla odpoczynku (więcej o problemach ochrony przyrody w e-szkoleniu 1).
Z badań przeprowadzonych przez amerykańskich i europejskich naukowców wynika, że żyjemy w szóstym w dziejach Ziemi okresie gwałtownego wymierania gatunków (w czasie jednego z nich wyginęły ostatecznie m.in. dinozaury). Obecnie gatunki zanikają od 100 do 1000 razy szybciej niż przeciętnie w dziejach Ziemi. Jeśli nie wyhamujemy tego procesu, do którego człowiek przyczynia się niezaprzeczalnie, to w najbliższych 20–30 latach w Europie wyginie np. ok. 15% gatunków ptaków, a ponadto wyginą także gatunki zwierząt i roślin związane z nimi ekologicznymi zależnościami.
Najważniejszą przyczyną wymierania gatunków jest zawłaszczanie ich przestrzeni życiowej, przekształcanie miejsc ich naturalnego występowania w przydatne człowiekowi tereny, m.in. osuszanie bagien i mokradeł oraz zamienianie ich w łąki, czy wycinanie naturalnych wielogatunkowych lasów i przekształcanie zajmowanych przez nie obszarów w grunty orne lub w jednogatunkowe plantacje drzew, np. sosen. Innym istotnym zagrożeniem dla przyrody są odprowadzane do środowiska zanieczyszczenia powstające w wyniku działalności człowieka, a zmieniające fizyko-chemiczne właściwości środowiska. Takie zmiany są na ogół niekorzystne, ponieważ wiele gatunków nie jest w stanie się do nich przystosować.
Niestety, jak wykazało doświadczenie, systemy ochrony przyrody funkcjonujące do tej pory w krajach Unii Europejskiej nie były w stanie powstrzymać zanikania zagrożonych gatunków i ekosystemów. Przyczyn jest kilka. Tereny objęte dotychczasowymi formami ochrony mają często za małą powierzchnię i nie obejmują wielu miejsc występowania gatunków zagrożonych, a do zasad ich funkcjonowania nie wprowadzono stałego monitoringu stanu rzadkich i zagrożonych gatunków i siedlisk. Ponadto sytuacja gatunków i siedlisk jest różna w różnych krajach. Gatunki rzadkie w jednym kraju mogą być pospolite w innym, a więc nie podlegać w nim ochronie i nie być dostatecznie szanowane. Chcąc chronić przyrodę w skali całego kontynentu, musi się więc chronić wszystkie miejsca istotne dla przetrwania ważnych gatunków i siedlisk – miejsca najważniejsze w skali zarówno całej UE, jak i w poszczególnych krajach. Na przykład bocian biały w Polsce występuje licznie i niemal wszędzie, ale w innych krajach UE nie ma go wcale lub jest już wielką rzadkością. To nakłada na Polskę obowiązek jego ochrony, ponieważ ochrona miejsc jego występowania w Polsce będzie istotna dla przetrwania tego gatunku w Europie.
Dlatego właśnie dobrym rozwiązaniem jest sieć obszarów chronionych o jednakowych kryteriach ich wyznaczania, chroniąca zagrożone w skali europejskiej gatunki i siedliska przyrodnicze (ekosystemy) w miejscach ich występowania w każdym kraju UE.
III.2. Cele ustanawiania obszarów Natura 2000
Aby przeciwstawić się niekorzystnym trendom w zakresie stanu różnorodności biologicznej, w Unii Europejskiej podjęto nie tylko inicjatywę powołania sieci ekologicznej obszarów Natura 2000, ale też wyznaczono jej bardzo ambitne cele (Strategia Zrównoważonego Rozwoju UE, 2001).
Podstawowym celem tworzenia sieci obszarów chronionych Natura 2000 jest powstrzymanie wymierania gatunków zwierząt i roślin na obszarze Unii Europejskiej. Drugim, prawie równie istotnym celem jest ochrona pełnego spektrum różnorodności biologicznej na tym terytorium, w warunkach stałego monitorowania jej stanu i zachodzących zmian.
Celem sieci obszarów chronionych Natura 2000 jest więc (zgodnie z prawem europejskim) skuteczna ochrona zagrożonych:
- ekosystemów – poprzez ochronę siedlisk przyrodniczych,
- gatunków roślin,
- gatunków zwierząt, a w tym w szczególny sposób ptaków, które ze względu na swój sposób bytowania (stały ruch, przemieszczanie się na duże odległości) oraz ze względu na specyfikę prawa unijnego i uwarunkowania historyczne traktowane są osobno.
Cele przyświecające tworzeniu sieci Natura 2000 są podstawą zachowania równowagi przyrodniczej w środowisku i prawidłowego przebiegu procesów przyrodniczych decydujących o stabilności i trwałości przyrody. Ma to ogromne znaczenie dla jakości życia człowieka, a więc i możliwości funkcjonowania obecnych i przyszłych pokoleń.
Warto również uświadomić sobie, że powstrzymanie zanikania gatunków jest ważne dla nas samych także z innych powodów. Oto najważniejsze z nich:
- Jesteśmy, jako gatunek, częścią świata żywego i bez żywej przyrody zginiemy. Technika nie jest wszechmocna: nie zaspokoi wszystkich potrzeb człowieka i nie rozwiąże wszystkich problemów (ponadto często powoduje nowe).
- Dla niektórych ocalenie istniejących na Ziemi gatunków to kwestia wypełniania nakazów etycznych – przyjmuje się bowiem, że przyroda jest wartością samą w sobie bez względu na to, czy w danym momencie jakieś jej składniki (np. gatunki) służą człowiekowi, czy nie. Dla innych może to być kwestia dostosowania się do nakazu religijnego – różne religie odnoszą się do tej kwestii. Dla wielu Polaków bardzo ważne jest jak wyraził to Ojciec Święty Jan Paweł II w homilii do wiernych w Zamościu (12 czerwca 1999 r.) przytaczając fragment listu polskich biskupów z 1989 r. do „wszystkich ludzi dobrej woli” – stwierdził wtedy: Słusznie pisali, że «każda działalność człowieka jako istoty odpowiedzialnej ma swój wymiar moralny». Degradacja środowiska godzi w dobro stworzenia ofiarowane człowiekowi przez Boga-Stwórcę jako nieodzowne dla jego życia i rozwoju. Istnieje powinność należytego korzystania z tego daru w duchu wdzięczności i szacunku (z każdego daru, również i z tego, którym jest dzisiejszy deszcz). Z drugiej zaś strony świadomość, że dar ten przeznaczony jest dla wszystkich ludzi, stanowi dobro wspólne, rodzi również właściwe zobowiązanie względem drugiego człowieka. Dlatego też uznać trzeba, że wszelkie działania, które nie uwzględniają prawa Boga do swego dzieła, jak i prawa człowieka obdarowanego przez Stwórcę, sprzeciwiają się przykazaniu miłości. (…) Trzeba zatem uświadomić sobie, że istnieje ciężki grzech przeciwko środowisku naturalnemu obciążający nasze sumienia, rodzący poważną odpowiedzialność przed Bogiem-Stwórcą. Waga ochrony środowiska jest również mocno akcentowana przez obecnego papieża Benedykta XVI. 1 stycznia 2010 r. Papież ogłosił Orędzie na XLIII Światowy Dzień Pokoju, zatytułowane: ”Jeśli chcesz krzewić pokój, strzeż dzieła stworzenia”, w którym pisał m.in.: „….Kto potrafi rozpoznać we wszechświecie odbicie niewidzialnego oblicza Stwórcy, ten jest zdolny do większej miłości do stworzeń, większej wrażliwości na ich wartość symboliczną.” Zdaniem Papieża optyka oblicza skłania w szczególności do refleksji nad tym, co w Orędziu tym nazwał on „ekologią ludzką”, gdyż istnieje jego zdaniem bardzo ścisły związek między szacunkiem dla człowieka a ochroną świata stworzonego – Papież napisał w Orędziu m.in: „….Obowiązki względem środowiska wynikają z obowiązków względem osoby, pojmowanej jako indywiduum i w odniesieniu do innych” oraz „….Dążeniu wszystkich ludzi dobrej woli do pokoju będzie niewątpliwie sprzyjać powszechne uznanie nierozerwalnego związku, który istnieje między Bogiem, istotami ludzkimi i całym światem stworzonym”.
- Świat żywych organizmów jest składnicą wielu bardzo cennych substancji wykorzystywanych w medycynie – tak tradycyjnej, jak i w nowoczesnej. Obecnie produkuje się tysiące lekarstw, których składniki pochodzą z dziko żyjących gatunków roślin i niekiedy zwierząt. Tak więc jeśli niszcząc przyrodę dopuścimy do wyginięcia gatunków znanych już dziś i tych jeszcze nieznanych (w miarę postępu badań okazuje się, że stopniowo odkrywane są nie znane wcześniej gatunki i ich właściwości lecznicze), to pozbawimy się być może szansy leczenia chorób wciąż nieuleczalnych, a także tych, które mogą się pojawić dopiero w przyszłości.
Ubogie w gatunki środowisko gorzej znosi nagłe zmiany klimatu, a zmiany jakie następują i spodziewane są w najbliższej przyszłości są bardzo duże – ocenia się je też jako najszybsze od 18 000 lat. Do zmian zachodzących powoli przyroda się dostosowuje, zarówno poprzez migracje gatunków i stopniowe przekształcenia ekosystemów, jak i poprzez zmiany ewolucyjne organizmów. Zmiany gwałtowne znacznie ograniczają jej zdolności adaptacyjne. W warunkach naturalnych oprócz dominujących gatunków roślin przystosowanych do bytowania w obecnych warunkach klimatycznych (np. w umiarkowanym klimacie w Polsce), występują też gatunki przystosowane do warunków skrajnych, np. silnych mrozów (m.in. dębik ośmiopłatkowy). Jeśli takich gatunków zabraknie (a występują one obecnie mało licznie), to nagła zmiana klimatu może zmienić Ziemię w jałową pustynię, gdyż kondycja całych ekosystemów zależy od równowagi procesów w nich zachodzących, a te zależą od kondycji i obecności wszystkich istotnych dla nich składników. Poza działaniami na rzecz powstrzymywania i spowalniania ocieplania się klimatu, bo z taką zmianą klimatu mamy obecnie do czynienia, ważne są działania na rzecz adaptacji do tych zmian. W ich ramach trzeba w szczególny sposób dbać o przyrodę by wzmacniać jej zdolności adaptacyjne i nie dopuszczać do zbyt dużych jej zmian. Ważne jest to tym bardziej, że ekosystemy znajdujące się w dobrej kondycji spowalniają i minimalizują zmiany klimatu absorbując antropogeniczne emisje CO2, a ekosystemy zdegradowane przyczyniają się do pogłębiania tych zmian, uwalniając duże ilości zgromadzonego w nich węgla poprzez emisje gazów szklarniowych.