W 2005 roku Augustowska Organizacja Turystyczna otrzymała Certyfikat Polskiej Organizacji Turystycznej za produkt „Kanał Augustowski – Szlak Papieski”. Wyróżniony został sam szlak wodny, na którym Żegluga Augustowska organizuje od 1999 roku cieszące się wielką popularnością rejsy statkiem, którym wówczas płynął Papież.
Produkt turystyczny, dla którego swoistym rdzeniem jest Kanał Augustowski stale się rozwija. Szczególnie ostatnie lata przyniosły duże zmiany, związane z udostępnieniem dla turystów całego szlaku wodnego, łącznie z częścią białoruską. Te pozytywne zmiany zostały docenione przez kapitułę konkursu organizowanego przez Polską Organizację Turystyczną, która w VII edycji w 2009 roku przyznała Złoty Certyfikat produktowi „Kanał Augustowski – Szlak Papieski”.

Nazwa i adres

Szlak wodny Kanału Augustowskiego

Urząd Miejski w Augustowie
Ul. 3 Maja 60
16-300 Augustów

Augustowska Organizacja Turystyczna
Rynek Zygmunta Augusta 44 lok. 1
16-300 Augustów

Walory przyrodnicze i kulturowe terenu

Puszcza Augustowska

Ten jeden z największych w Polsce kompleksów leśnych (około 115 tys. ha) rozciąga się od jeziora Wigry na północy, aż po rzekę Biebrzę na południu. Od wschodu łączy się z dużymi obszarami puszczańskimi na Białorusi i na Litwie. Leży w regionie, który z powodu dużego zalesienia i braku uciążliwego przemysłu został zaliczony do obszaru „Zielonych Płuc Polski”. Dla części północnej charakterystyczna jest przewaga drzewostanów świerkowych, a w południowej – sosnowych. Zachowały się liczne gatunki rzadkich roślin puszczańskich i siedliska dzikich zwierząt oraz ptaków. Najciekawsze w Puszczy Augustowskiej są trudno dostępne partie położone wśród bagien na południowy wschód od jezior augustowskich.

To obszar niemal płaski, urozmaicony niewielkimi wydmami oraz polodowcowymi jeziorami i rzekami należącymi do dorzeczy Wisły oraz Niemna. Do najpiękniejszych należy kompleks jezior augustowskich oraz jezioro Wigry, znajdujące się w granicach Wigierskiego Parku Narodowego. Połączone ze sobą rzekami i kanałami tworzą malownicze szlaki wodne. Główną rzeką puszczy jest Czarna Hańcza, mniejszymi: Wołkuszanka, Blizna i Rospuda, a w poprzek tego obszaru biegnie Kanał Augustowski.

Teren ten jest wyjątkowo atrakcyjny nie tylko przyrodniczo, ale również turystycznie. Na jego krańcach znajdują się dwa parki narodowe – Wigierski i Biebrzański. Chronione są też duże powierzchnie borów i lasów, wyróżniające się znacznymi partiami starodrzewu. W obrębie Puszczy znajduje się wiele jezior, takich jak Necko, Rospuda, Białe, Studzieniczne, Sajno i Serwy, których brzegi są zagospodarowane do funkcji wypoczynkowych i pod kątem różnych form turystyki aktywnej. Jest to obszar popularny zarówno wśród żeglarzy, wędkarzy, jak i kajakarzy. Przez Puszczę Augustowską prowadzą niemal wszystkie szlaki kajakowe Suwalszczyzny – rzekami Czarną Hańczą, Rospudą, Marychą, Blizną oraz Kanałem Augustowskim. Ten ostatni jest obiektem o wybitnych walorach historycznych, zabytkiem rangi międzynarodowej, który oczekuje na wpisanie na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.

Turystycznym centrum tego obszaru jest Augustów, malowniczo położony na zachodnim skraju Puszczy Augustowskiej, między jeziorami Necko, Białym i Sajno, nad rzeką Nettą. Jego nazwa pochodzi od imienia króla Zygmunta Augusta, który nadał osadzie nadrzecznej prawa miejskie w 1546 roku. Obecnie znane uzdrowisko klimatyczne i popularny ośrodek sportów wodnych, z rozbudowanymi funkcjami wypoczynkowymi.

Unikatowy zabytek

Kanał Augustowski jest wspaniałym obiektem budownictwa wodnego, zabytkiem rangi europejskiej. Ta inwestycja z pierwszej połowy XIX wieku miała zapewnić połączenie drogą wodną między Wisłą a Bałtykiem, z pominięciem Gdańska, należącego do Prus. Projekt kanału został przygotowany w 1823 roku. Jego autorem i następnie kierownikiem pierwszego etapu budowy był inżynier wojskowy, podpułkownik Ignacy Prądzyński, późniejszy generał, wybitny strateg, który wsławił się też w okresie powstania listopadowego.

Prace zaczęto w lipcu 1824 roku od regulacji koryt Biebrzy i Netty, usypania wałów i utworzenia dróg holowniczych. Dla utrzymania odpowiedniego poziomu wody wybudowane zostały śluzy oraz wiele upustów i jazów. Zaprojektowano też mosty stałe na jazach, a zwodzone i podnoszone na kanale. Bardzo ważne okazało się opanowanie produkcji specjalnego wapna wodoodpornego, które zapewniło trwałość budowli. Wznoszenie kamienno – ceglanych śluz rozpoczęto w połowie 1825 roku. Ta wodna arteria biegła ostatecznie rzekami: Narew, Biebrza, Netta i Czarna Hańcza, Niemen.

Wybuch powstania listopadowego spowodował przerwę w budowie w momencie, gdy inwestycja była prawie ukończona. Prace wznowiono po upadku powstania w 1833 roku, a . ostatecznie otwarto żeglugę na kanale w 1839 roku. Było to już w okresie, gdy kanał stracił na znaczeniu i nie był eksploatowany zgodnie z początkowymi planami, a służył jedynie do lokalnego spławiania drewna. Od tych czasów pozostał do dziś w stanie prawie niezmienionym.

W latach międzywojennych, wraz z rozwojem Augustowa jako ośrodka wypoczynkowego, kanał stał się niemałą atrakcją turystyczną i malowniczym szlakiem wodnym, podobnie było również w okresie powojennym, a ostatnio jego renoma jeszcze wzrosła i jest to bardzo popularny szlak wodny – żeglarski, kajakowy, znany też z rejsów statkami pasażerskimi i stylowymi gondolami. Powodzeniem zakończyły się wieloletnie starania o udostępnienie dla ruchu turystycznego wschodniej (białoruskiej) części kanału. Dzięki zrealizowanym tam inwestycjom jest to obecnie możliwe, choć istnieją jeszcze pewne ograniczenia o charakterze wizowym.

Warto dodać, że od 1968 roku polski odcinek do granicy państwa został wpisany do rejestru zabytków. Ochroną objęto nie tylko same budowle piętrzące i śluzy wraz z budynkami obsługi, ale również całą strefę krajobrazu wzdłuż kanału, ustaloną na 300 metrów od jego brzegów. Od 2007 Kanał Augustowski został uznany za Pomnik Historii w Polsce. Kilka już lat trwają starania o wpisanie go na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO, co może nastąpić niebawem.

Bardziej szczegółowo historię oraz walory techniczne można poznać w Muzeum Ziemi Augustowskiej (dział Historii Kanału Augustowskiego), które ma siedzibę w dawnym dworku Prądzyńskiego, znajdującym się tuż obok śluzy Augustów.

Charakterystyka Obszarów Natura 2000

Obszar specjalnej Ochrony (OSO) Puszcza Augustowska
Kod obszaru: PLB200002
Powierzchnia: 114,5 tys. ha

Obszar specjalnej ochrony ptaków obejmuje należącą do Polski część Puszczy Augustowskiej, rozległego kompleksu leśnego w województwie podlaskim. Rozciąga się on na północ od Doliny Górnej Biebrzy, obejmując całą Równinę Augustowską aż po Pojezierze Suwalskie. Występuje tu ponad 2000 gatunków fauny. Najliczniej spośród nich reprezentowany jest świat owadów. Z wielu gatunków ssaków najbardziej charakterystycznymi są bóbr europejski, borealny zając bielak zamieszkujący zwarte tereny leśne i torfowiska, ryś, wilk, jenot, sarna oraz największy ssak puszczy – łoś. Na terenie ostoi żyją niemal wszystkie gatunki płazów i gadów krajowych. W jeziorach i rzekach bytuje ponad 30 gatunków ryb.

Świat ptaków liczy około 150 gatunków, z czego 120 lęgowych (m.in. kilkadziesiąt par bociana czarnego, trzmielojada, orlika krzykliwego, myszołowa, jastrzębia, krogulca, kobuza). Odnotowano tu występowanie 40 gatunków ptaków wymienianych w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej. Rzadsze z nich to m.in.: bielik, orlik krzykliwy, bocian czarny, trzmielojad, gadożer, kania czarna i ruda, głuszec, cietrzew, oraz dzięcioły: białogrzbiety, trójpalczasty i zielonosiwy. Spośród tutejszych ptaków 18 gatunków znalazło się w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt.

Puszcza Augustowska została uznana za ostoję ptaków o randze europejskiej. Można w niej spotkać gatunki, które zadomowiły się kilka tysięcy lat temu, m.in. biegusa zmiennego, krzyżodzioba, kwiczoła, nura czarnoszyjego, orła grubodziobego czy sowę błotną, głuszca oraz muchołówkę małą.

Specjalny Obszar Ochrony (SOO) – Puszcza Augustowska
Kod obszaru: PLH200005
Powierzchnia: 105,8 tys. ha

Ponadto w obrębie Puszczy Augustowskiej znalazły się części
PLH 200004 SOO Ostoja Wigierska oraz PLH 200008 SOO Dolina Biebrzy

Ostoja znajduje się w północno – wschodniej Polsce i obejmuje swym zasięgiem prawie całą polską część Puszczy Augustowskiej. To jeden z największych i najlepiej zachowanych kompleksów leśnych we wschodniej części Europy – w jego obrębie znalazły się resztki puszcz Przełomskiej i Perstuńskiej, będących fragmentami dawnych puszcz litewskich.

Roślinność Puszczy Augustowskiej jest charakterystyczna dla północno – wschodniej Europy. Dominują tu lasy iglaste sosnowo – świerkowe, z dużymi powierzchniami torfowisk. Stwierdzono występowanie około 1000 gatunków roślin naczyniowych, od borealnych i właściwych florze arktycznej, aż do gatunków związanych ze strefą śródziemnomorską. Większość obszaru, ponad 80 proc., pokrywają lasy o rozmaitym drzewostanie. Dominują bory wilgotne i bory bagienne. Siedliska podmokłe zajmują olsy, a miejscami występują też lasy grądowe. Łąki, pastwiska i tereny rolnicze zajmują niespełna 10 proc. obszaru ostoi.
Dominującym przedstawicielem flory jest sosna, która osiąga tutaj pokaźne rozmiary, a wiele drzew dochodzi do 40 m wysokości. W borach oprócz sosny występuje także świerk. W lasach mieszanych rosną m.in. dęby, klony i brzozy. Wiele jest starych drzewostanów, liczących ponad 120 lat, a pojedyncze drzewa osiągają wiek około 200 lat.

Panujący na tym obszarze surowy klimat ułatwił przetrwanie gatunków roślin będących reliktami po odległym, znacznie chłodniejszym okresie, sprzed ponad 6 tysięcy lat. Należą do nich: cis, brzoza niska, zimoziół północny, borówka bagienna i rosiczki. Nad Rospudą ma swoje stanowisko bardzo rzadka roślina, niespotykana nigdzie indziej w Polsce: należący do storczyków, miodokwiat krzyżowy; prócz niego rośnie tu 18 innych gatunków storczyków. Tę wyjątkowo cenną część puszczy wyróżniają też półnaturalne łąki nietknięte dotąd melioracjami.
W Puszczy Augustowskiej chronione są duże powierzchnie borów i lasów kilku różnych typów, wyróżniające się znaczną liczbą starych drzew. W celu ochrony najcenniejszych pod względem florystycznym, faunistycznym oraz krajobrazowym fragmentów Puszczy Augustowskiej utworzono 13 rezerwatów o łącznej powierzchni 3750 ha.

Jednym z najbardziej wartościowych przyrodniczo i poznawczo jest leśno-torfowiskowy rezerwat „Kuriańskie Bagno” – największy pod względem powierzchni w Puszczy, utworzony w celu ochrony rozległych torfowisk zajmowanych przez zróżnicowane zbiorowiska leśne. Znajduje się tutaj największe torfowisko wysokie w Puszczy ze skarłowaciałym drzewostanem sosnowym z domieszką brzozy omszonej i świerka pospolitego.

W południowej części Puszczy znajduje się rezerwat „Kozi Rynek”, z zachowanymi wielogatunkowymi i wielowiekowymi drzewostanami o naturalnym charakterze. Gatunkiem dominującym jest w nim świerk pospolity.

Dla ochrony jednego z nielicznych w Puszczy stanowisk storczyka – obuwika pospolitego, powołany został najmniejszy rezerwat (0,8 ha) – „Brzozowy Grąd”, obejmujący jedną z wysp na jeziorze Studzienicznym. Inny florystyczny rezerwat „Glinki” powołany został dla ochrony jedynego na tym obszarze stanowiska bardzo rzadkiej paproci – pióropusznika strusiego.

Puszczańskie jeziora wraz z otaczającymi je cennymi zbiorowiskami roślinnymi chronią rezerwaty wodno-torfowiskowe: „Jezioro Kalejty” – w zachodniej części Puszczy i „Perkuć” – obejmujący lasy i torfowiska otaczające jezioro Kruglak w centralnej części Puszczy, niedaleko miejscowości Płaska.

Oferta turystyczna

W 2005 roku Augustowska Organizacja Turystyczna otrzymała Certyfikat Polskiej Organizacji Turystycznej za produkt „Kanał Augustowski – Szlak Papieski”. Wyróżniony został sam szlak wodny, na którym Żegluga Augustowska organizuje od 1999 roku cieszące się wielką popularnością rejsy statkiem, którym wówczas płynął Papież. Uczestnicy rejsów poznają trasę papieską z okresu pielgrzymki Jana Pawła II, gdy przebywał tu w 1999 roku. Przebiega ona od ośrodka Pacyfik do śluzy Gorczyca. Podczas rejsu trwającego 3 godziny turyści podziwiają piękno przyrody Puszczy Augustowskiej, a także zwiedzają znane sanktuarium maryjne w Studzienicznej, które w 1999 roku odwiedził Papież. Godne uwagi są tam: drewniany kościół z 1847 roku, w pobliżu kaplica z obrazem Matki Boskiej, studzienka oraz pomnik Jana Pawła II na brzegu jeziora.

Produkt turystyczny, dla którego swoistym rdzeniem jest Kanał Augustowski stale się rozwija. Szczególnie ostatnie lata przyniosły duże zmiany, związane z udostępnieniem dla turystów całego szlaku wodnego, łącznie z częścią białoruską, co formalnie zaczęło się w 2005 roku podpisaniem umowy pomiędzy rządami Polski i Białorusi, dotyczącej współpracy przy rekonstrukcji granicznego odcinka kanału. Bardzo ważne jest dobre zagospodarowanie tej trasy, rozwój usług turystycznych, tworzenie lepszych warunków uprawiania wielu form turystyki aktywnej w tej części Puszczy Augustowskiej.

Te pozytywne zmiany zostały docenione przez kapitułę konkursu organizowanego przez Polską Organizację Turystyczną, która w VII edycji w 2009 roku przyznała Złoty Certyfikat produktowi „Kanał Augustowski – Szlak Papieski”.

Historyczny Kanał Augustowski liczy 101,2 km długości (od śluzy Dębowo nad Biebrzą do śluzy Niemnowo na Białorusi – z tego na odcinek białoruski przypada 19,5 km). Jego trasa przebiega przez Białobrzegi, a następnie przez Augustów, skąd prowadzi przez jeziora i stawy: Necko, Białe, Studzieniczne, Ślepe, Staw Gorczycki, Orlewo, Paniewo, Krzywe, Mikaszewo Duże i Małe, Mikaszówek.

System wodny Kanału Augustowskiego reguluje 18 śluz (3 na terytorium Białorusi). Przy każdej znajduje się jaz, który pełni funkcję upustu nadmiaru wody. Przez większość śluz przerzucone są mosty dróg lokalnych. Różnice poziomów wód pomiędzy poszczególnymi zbiornikami wynoszą od 0,8 do 9,80 m. Mniejsze różnice wyrównują śluzy jednokomorowe, których jest 16, natomiast śluza Paniewo jest dwukomorowa, a Niemnowo – po przebudowie czterokomorowa. Wygląd zbliżony do pierwotnego zachowała połowa z nich.

Poza samym Kanałem Augustowskim bardzo atrakcyjny turystycznie jest cały obszar Puszczy Augustowskiej, jednego z największych kompleksów leśnych w Polsce. Dominują w nim drzewostany świerkowe w części północnej oraz sosnowe na południu. Urok Puszczy wzbogacają liczne jeziora. Do najpiękniejszych należy kompleks jezior augustowskich oraz jezioro Wigry, znajdujące się w granicach Wigierskiego Parku Narodowego. Zachowały się na tym rozległym obszarze liczne gatunki rzadkich roślin puszczańskich i siedliska dzikich zwierząt oraz ptaków.

Teren ten jest wyjątkowo atrakcyjny turystycznie i przyrodniczo. Przez Puszczę Augustowską prowadzą niemal wszystkie szlaki kajakowe tego regionu – rzekami Czarną Hańczą, Marychą, Blizną i Rospudą. Dolina tej ostatniej uważana jest za jeden z najpiękniejszych i najcenniejszych przyrodniczo obszarów w Polsce. Stała się głośna w ostatnich latach, gdy rozgorzał spór z organizacjami ekologicznymi w sprawie przebiegu projektowanej obwodnicy Augustowa. Ostatecznie ominie ona dolinę tej rzeki.

Największe turystyczne znaczenie ma na tym obszarze Augustów, dobrze znany ośrodek sportów wodnych, i centrum turystyczno-wypoczynkowe. Oferta sportów wodnych w mieście i jego okolicach jest bardzo bogata: kajakarstwo, żeglarstwo, rejsy statkami pasażerskimi na różnych trasach, organizowanie spływów, wypożyczalnie rowerów wodnych i innego sprzętu, wyciąg dla amatorów nart wodnych o długości 740 metrów. To wszystko pozytywnie wpływa na zainteresowanie nie tylko ofertą samego miasta, ale również tej części regionu.

Pośród szlaków wodnych na obszarze Puszczy Augustowskiej historyczny kanał ma pozycję szczególną. Poznać go można podczas wycieczek samochodem – dobre drogi prowadzą wzdłuż brzegów. Łatwo w ten sposób dotrzeć do zabytkowych śluz: Przewięź, Paniewo, Perkuć, Sosnówek, Tartak i Kudrynki. Amatorzy wycieczek pieszych i rowerowych skorzystają ze znakowanego szlaku zielonego, który biegnie nad samym brzegiem Kanału (z Augustowa do Mikaszówki, trasa liczy 39,5 km). Największą jednak atrakcją jest przepłynięcie tej wodnej arterii. Przede wszystkim jest to trasa popularnych rejsów Żeglugi Augustowskiej, która dysponuje trzema statkami, pływającymi też po okolicznych jeziorach. Każdego roku w sezonie turystycznym przewożą 70-80 tysięcy turystów.

W ostatnich latach mniejszą rolę odgrywa znany szlak kajakowy Netty i Kanału Augustowskiego, liczący około 40 kilometrów. Prawdopodobnie udostępnienie białoruskiego odcinka może przywrócić dawną jego atrakcyjność. Świadczy o tym powodzenie organizowanego od kilku lat Międzynarodowego Spływu Kajakowego Kanałem Augustowskim i rzeką Niemen z Augustowa do Druskiennik.

Inna ważna i znana trasa wodna – Szlak kajakowy Czarnej Hańczy i Kanału Augustowskiego należy niezmiennie do najbardziej popularnych w Polsce. Prawie w całości przebiega przez malownicze tereny Puszczy Augustowskiej, nie jest uciążliwy a jego zaletą jest duża ilość pól biwakowych oraz dobrze rozwinięta baza turystyczno-gastronomiczna. Trasa liczy około 100 km i można ją pokonać w 5-6 dni.

Turyści, którzy odwiedzają tę część województwa podlaskiego i korzystają z produktu wyróżnionego Złotym Certyfikatem oraz innych miejscowych atrakcji – mogą również liczyć na dobrze rozwiniętą infrastrukturę turystyczną, usługi obiektów noclegowych i gastronomicznych o różnym standardzie. W Augustowie są hotele, wiele ośrodków wypoczynkowych, pensjonaty, restauracje, dobrze rozwinięta mała gastronomia. Obiekty tego typu rozmieszczone są także w okolicach Augustowa, często nad jeziorami i w sąsiedztwie lasów.

Dobrze rozbudowana jest baza noclegowa i gastronomiczna w rejonie Kanału Augustowskiego. Obiekty takie znajdują się w Przewięzi (kilka ośrodków wypoczynkowych, pole namiotowe lokale gastronomiczne), w Studzienicznej (stanica wodna, pole namiotowe, kwatery), we wsi Serwy (ośrodki wypoczynkowe, stanica wodna, pole namiotowe), w Płaskiej (Karczma Starożyn). We wsiach letniskowych leżących przy szlaku turyści znajdą wiejskie pensjonaty, oraz gospodarstwa agroturystyczne.

Augustów przyciąga turystów w sezonie letnim wieloma imprezami kulturalnymi i rozrywkowymi. Najbardziej widowiskową z nich są Mistrzostwa Polski w Pływaniu na Byle Czym, odbywające się w lipcu

W opinii zarówno przedstawicieli władz Augustowa, jak również członków Augustowskiej Organizacji Turystycznej wyróżniony Złotym Certyfikatem produkt pn. „Kanał Augustowski – Szlak Papieski” będzie przyciągał wzrastający ruch turystyczny i koncentrował go na stosunkowo niewielkim obszarze, przede wszystkim w Augustowie i nad otaczającymi miasto jeziorami oraz w pasie Kanału Augustowskiego. Na pozostałych obszarach mogą się rozwijać nieuciążliwe formy turystyki, nie wymagające inwestycji ingerujących zbyt silnie w środowisko przyrodnicze. Dla obszarów Natura 2000 ma to podstawowe znaczenie.