Sieć Natura 2000

Natura 2000 a turystyka > Publikacje > Uwarunkowania rozwoju turystyki w Europejskiej sieci obszarów Natura 2000 – podsumowanie szkoleń regionalnych > Sieć Natura 2000

 

Zapis prezentacji Bożenny Wójcik:

„Natura 2000 wyzwaniem dla zasad organizacji i uprawiania turystyki”

W prezentacji przedstawiono podstawowe zagadnienia dotyczące sieci Natura 2000 oraz podstawowe wymagania w stosunku do działalności gospodarczej odbywającej się na obszarach włączanych do tej sieci.

 

Natura 2000 jest wielkim wyzwaniem dla państwa, samorządów, kręgów gospodarczych – w tym turystycznych – oraz dla systemu edukacji i dla wszystkich obywateli. Zdobywanie wiedzy przede wszystkim nt. wymogów i zobowiązań jakie dotyczą Natury 2000 oraz nt. szans i korzyści jakie niesie ze sobą ta forma ochrony przyrody jest dziś koniecznością. Rok 2010 został powołany przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych, Międzynarodowym Rokiem Różnorodności Biologicznej. Głównym jego celem jest zwiększenie świadomości ludzi, co do wartości przyrody, jej udziału w tworzeniu warunków do życia człowieka oraz minimalizacji zagrożeń, jakie wiążą się z rozwojem gospodarczym. Natura 2000 jest wyrazem nowego podejścia do ochrony przyrody i zachowania różnorodności biologicznej. Do najważniejszych inicjatyw przeciwdziałających temu problemowi należą:

  • Przyjęcie Konwencji o różnorodności biologicznej (Rio de Janeiro, 1992 r.);
  • Ustanowienie sieci Natura 2000 (Dyrektywą z 1992 r.) – to jedno z głównych narzędzi w Unii Europejskiej na rzecz zahamowania niekorzystnych zmian w zakresie różnorodności biologicznej;
  • Przyjęcie Strategii ochrony różnorodności biologicznej UE (1998 r.) i Planu jej wdrażania (2001 r.).

Polska zobowiązała się do wyznaczenia na swoim terytorium sieci obszarów Natura 2000 w Traktacie akcesyjnym (Ateny, 16 kwietnia 2003 r.), a podstawą powoływania obszarów chronionych są przepisy prawne Unii Europejskiej zapisane w 2 dyrektywach (włączone w dużym stopniu do polskiego prawa – przede wszystkim do ustawy o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 r.):

  • w Dyrektywie Rady 92/43/EWG o ochronie siedlisk przyrodniczych oraz dziko żyjącej fauny i flory z dnia 21 maja 1992 r. – tzw. Dyrektywie „Siedliskowej”,
  • w Dyrektywie Rady 79/409/EWG w sprawie ochrony dziko żyjących ptaków z dnia 2 kwietnia 1979 r. – tzw. Dyrektywie „Ptasiej”.

Pełna nazwa tego unijnego programu ochronnego to: „Europejska sieć ekologiczna specjalnych obszarów ochrony Natura 2000”. Na terenie wszystkich państw członkowskich wyznaczane są obecnie odrębne obszary Natura 2000, które mają w przyszłości tworzyć tą sieć. By sieć miała charakter ciągły, to ochronie powinny podlegać również korytarze ekologiczne, które są elementami krajobrazu łączącymi poszczególne tereny „naturowe”. Obecne dyskusje w UE pokazują, że w przyszłości staną się one zapewne obowiązkowymi elementami sieci Natura 2000.

Oprócz głównego zadania jakim jest powstrzymanie wymierania gatunków zwierząt i roślin oraz zaniku ważnych siedlisk przyrodniczych na obszarze Unii, program Natura 2000 ma na celu ochronę pełnego spektrum różnorodności biologicznej na tym obszarze, a więc zachowanie tożsamości przyrodniczej Unii Europejskiej, a tym samym dużej części Europy. Sprawą niezwykle istotną jest stały monitoring stanu określonych siedlisk przyrodniczych i siedlisk określonych gatunków roślin i zwierząt, a także ich populacji pozwalający na ocenę efektów działań ochronnych, a tym samym na ich korektę w razie potrzeby. Gatunki i siedliska stanowiące podmioty ochrony w ramach sieci obszarów Natura 2000 wymienione są w załącznikach obu dyrektyw:

  • siedliska przyrodnicze w zał. I Dyrektywy „Siedliskowej”,
  • gatunki roślin i zwierząt (poza ptakami) w zał. II Dyrektywy „Siedliskowej”,
  • gatunki ptaków w zał. I Dyrektywy „Ptasiej”.

Część spośród ww. gatunków i siedlisk ma status „priorytetowych”, czyli takich, które należy chronić w sposób szczególny, z racji niewielkiego zasięgu (obszaru) ich występowania w Europie lub znacznego zagrożenia wyginięciem. Element ten jest kluczowy w przypadku wydawania pozwoleń na podejmowanie działań gospodarczych mogących mieć negatywny wpływ na obszar Natura 2000.

Nie wszystkie miejsca występowania gatunków i siedlisk wskazanych w ww. załącznikach obejmuje się ochroną w ramach sieci Natura 2000, ale tylko te, które decydują o ich przetrwaniu na obszarze Unii Europejskiej – są to tereny:

  • mające globalne lub europejskie znaczenie dla zachowania siedlisk i gatunków;
  • szczególnie reprezentatywne na obszarze określonego kraju członkowskiego;
  • o stosunkowo wysokim stopniu zachowania struktury i funkcji siedliska przyrodniczego;
  • gdzie występują bardzo liczebne populacje określonych gatunków;
  • gdzie jest duże zagęszczenie populacji gatunków szczególnej troski.

Wyznaczanie obszarów Natura 2000 odbywa się wyłącznie w oparciu o dane naukowe, inne względy (ekonomiczne, społeczne) nie mogą być brane pod uwagę na tym etapie. Są dwa typy obszarów Natura 2000 – specjalne obszary ochrony siedlisk (tzw. obszary „siedliskowe” lub SOOS) i obszary specjalnej ochrony ptaków (tzw. obszary „ptasie” lub OSOP). Oba te typy często pokrywają się – w całości lub częściowo – i dlatego nie można w prosty sposób sumować ich powierzchni. Procedura ustanowienia obu tych typów obszarów Natura 2000 nie jest taka sama. Istotną różnicą jest to, że dla obszarów SOOS nie jest wystarczające zaproponowanie obszarów do sieci Natura 2000 przez rządy państw członkowskich. Ostateczne decyzje podejmowane są w skali całej Unii Europejskiej w ramach poszczególnych obszarów biogeograficznych i dopiero po zatwierdzeniu list tych obszarów przez Komisję Europejską państwa członkowskie powołują u siebie formalnie takie obszary, choć wcześniej są już zobowiązane chronić je od zagrożeń. Natomiast powoływanie obszarów OSOP jest w całości w gestii państw członkowskich, Komisja Europejska kontroluje jedynie czy jakieś bardzo istotne dla ochrony ptaków obszary nie zostały pominięte.

Sieć Natura 2000 nakłada się na dotychczasowe systemy ochrony przyrody funkcjonujące w państwach europejskich i jest dla nich pewnym uzupełnieniem. Tak więc w wielu przypadkach utworzenie obszarów Natura 2000 to nadanie dotychczasowym obszarom chronionym (różnej rangi i reżimu) dodatkowego statusu – tak jak to działo się wcześniej gdy niektóre obszary otrzymywały np. status rezerwatu biosfery. Tylko część obszarów tworzona jest na terenach, które dotychczas nie były w żaden sposób chronione. W Polsce wyznaczono dotąd formalnie (do grudnia 2009 r.) 141 obszarów „ptasich” oraz 364 obszary „siedliskowe”. Łączna ich powierzchnia wynosi około 18%. Na terenie Unii Europejskiej wskaźnik ten w kwietniu 2009 roku wynosił 17%. Po włączeniu pod koniec 2009 roku dodatkowych obszarów wskaźnik ten dla UE wzrósł nieco na pewno, ale brak jest jeszcze dokładnych danych. Polska w końcu 2009 r. przekazała do Komisji Europejskiej dużą listę dodatkowych obszarów „siedliskowych” (466). Po jej zatwierdzeniu (prawdopodobnie od koniec 2010 r.) udział sieci Natura 2000 w Polsce wzrośnie prawdopodobnie do ok. 21% powierzchni lądowej kraju. Listy obszarów chronionych na mocy Dyrektywy „Ptasiej” i „Siedliskowej” nigdy nie zostaną całkowicie zamknięte. Pojawienie się nowych danych o gatunkach i siedliskach lub zaistnienie potrzeby kompensacji poprzez zamianę obszarów wcześniej powołanych na inne może spowodować dodanie nowych terenów.

Głównym zobowiązaniem nałożonym na państwa członkowskie UE w związku z powołaniem sieci Natura 2000 jest zapobieganie pogorszeniu korzystnego statusu ochronnego gatunków i siedlisk oraz nie dopuszczanie do realizacji planów i przedsięwzięć zagrażających integralności tych obszarów. Zobowiązania te trzeba brać pod uwagę w ramach rozwoju sektora turystycznego, bowiem ochrona walorów przyrodniczych to również ochrona walorów turystycznych. Podstawą ochrony i działań w odniesieniu do obszarów Natura 2000 będą tzw. plany ochrony (ustalane na 20 lat) i plany zadań ochronnych (na 10 lat), dokumenty nieco uproszczone w stosunku do tych pierwszych. Zapisy tych planów muszą być uwzględniane w planach ochrony innych obszarów chronionych i w planach urządzania lasu. Powinny być uwzględniane również w planach zagospodarowania przestrzennego.

Warunki gospodarczego wykorzystania obszarów Natura 2000 regulowane są przez ustawę o ochronie przyrody (art. 33-37, stanowiące przeniesienie zapisów art. 2 i 6 dyrektywy „siedliskowej”. Oprócz ogólnego zapisu mówiącego o nie podejmowanie działań mogących w znaczący sposób pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków roślin i zwierząt, a także w znaczący sposób wpłynąć negatywnie na gatunki, dla których ochrony został wyznaczony obszar, nie ustanowiono listy zakazów obowiązkowych dla tej formy ochrony przyrody jaką są obszary Natura 2000. Na obszarach Natura 2000 (poza parkami narodowymi i rezerwatami) nie ma ograniczeń w stosunku do działalności związanej z utrzymaniem urządzeń i obiektów służących bezpieczeństwu przeciwpowodziowemu oraz w odniesieniu do działalności gospodarczej, rolnej, leśnej, łowieckiej i rybackiej, a także amatorskiego połowu ryb, jeżeli nie zagrażają one zachowaniu najważniejszych walorów przyrodniczych tych obszarów.

Między ochroną obszarów Natura 2000 a ich udostępnianiem – w tym dla celów turystycznych – istnieje pewien oczywisty konflikt interesów. Skala tego problemu będzie jednak inna na różnych obszarach i zależeć będzie od wrażliwości siedlisk i gatunków poddawanych ochronie w obrębie różnych tego typu obszarów oraz od form turystyki i jej intensywności. Wynika to z tego, że obszary Natura 2000 są bardzo zróżnicowane pod względem statusu ochronnego (wynika to z dotychczasowych decyzji o ochronie ich walorów przyrodniczych) i co do obiektu/ów (podmiotu/ów) ochrony i ich stanu. Ochrona różnych gatunków i siedlisk wymaga bowiem często diametralnie różnego podejścia do zagadnień turystyki i rekreacji.

Turystyczne wykorzystanie obszarów objętych Dyrektywą „Ptasią” i „Siedliskową” musi być dostosowane do wrażliwości przyrody poszczególnych obszarów sieci Natura 2000. Do tej wrażliwości trzeba dostosowywać terminy penetracji turystycznej i jej intensywność oraz lokalizowanie inwestycji turystycznych.

Bardzo ważne jest uświadomienie sobie, że przyrodę trzeba chronić nie tylko dla niej samej, ale też ze względu na to, iż jej prawidłowe funkcjonowanie ma duże znaczenie społeczne. Ekosystemy dostarczają nam bowiem wrażeń i inspiracji związanych z pięknem przyrody oraz warunków do rekreacji, co jest istotne dla kultury i pozytywnego odczuwania jakości życia. Środowisko jest ponadto źródłem takich dóbr jak żywność, woda, drewno, włókna naturalne, wpływa więc na działanie wielu dziedzin gospodarki – w tym również turystyki.

W końcowej części prezentacji przedstawiono inicjatywy odnoszące się do sektora turystycznego, których szersze upowszechnienie jest bardzo istotne w kontekście turystycznego wykorzystywania obszarów Natura 2000 – za najbardziej adekwatne i warte wykorzystania uznano następujące trzy z nich:

  • Europejska Karta zrównoważonej turystyki w obszarach chronionych (The European Charter for Sustainable Tourism in Protected Areas);
  • Zasady i kryteria stosowane przez organizację PAN PARKS;
  • Inicjatywa organizatorów turystyki na rzecz zrównoważonej turystyki (The Tour Operators” Initiative for Sustainable Development).

Wszystkie te dokumenty pochodzą z 1999 roku i zawierają kryteria oraz wskazania dla rozwoju zrównoważonej turystyki. Istnieje jednak potrzeba opracowania bardziej szczegółowych wskaźników odnoszących się typowo do obszarów Natura 2000.